Γιάννης Ρίτσος, ο μεγάλος αγωνιστής και ποιητής (μέρος β’)

Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης

Χωρίς αμφιβολία ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένας από τους περισσότερο μελοποιημένους ποιητές μας. Το εγχείρημα του παντρέματος μουσικής-ποίησης (τον όρο αυτόν χρησιμοποιεί κυρίως  ο Γιάννης Μαρκόπουλος) ξεκίνησε με την τεράστια και, αρχικά,  μη αναμενόμενη επιτυχία του Επιταφίου του Μίκη Θεοδωράκη η οποία έδωσε το ερέθισμα και σε άλλους συνθέτες να προχωρήσουν στη σύνθεση μελωδιών πάνω στα έργα του εμβληματικού ποιητή. Επομένως δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι ο κατάλογος των τμημάτων από τα μελοποιημένα ποιήματά του  είναι εντυπωσιακά μεγάλος.

Με τον Επιτάφιο δημιουργήθηκε ένα ρεύμα το οποίο υπήρξε τόσο δυνατό που κατάφερε να αλλάξει το ρου της πολιτιστικής πορείας της χώρας αφού σηματοδότησε την είσοδο της ποίησης στη μουσική και την έφερε στα χείλη του λαού. Πρόκειται βέβαια για ένα μοναδικό φαινόμενο που όμοιό του δεν έχει να παρουσιάσει ο υπόλοιπος κόσμος σε τόσο μεγάλη έκταση: υψηλή ποίηση να τραγουδιέται από ανθρώπους κάθε  τάξης είτε πρόκειται για διανοούμενους και φοιτητές είτε για εργάτες και αγρότες.

Σε πολλές περιπτώσεις κάποια έργα του  ποιητή έγιναν τόσο γνωστά μέσω της μουσικής που  θεωρήθηκε  ευρέως ότι γράφτηκαν με σκοπό τη μελοποίηση.

Στη συνέχεια παραθέτουμε ένα συνοπτικό κατάλογο με μερικά από τα γνωστότερα μελοποιημένα έργα του Λάκωνα ποιητή.

• Επιτάφιος του Μίκη Θεοδωράκη, 1960, με δύο ηχογραφήσεις. Η πρώτη με ενορχήστρωση Μάνου Χατζιδάκι και ερμηνεύτρια την Νάνα Μούσχουρη και η δεύτερη, ιστορική και σημαδιακή, με ενορχήστρωση του συνθέτη έχοντας  τον Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι και  τον Γρηγόρη Μπιθικώτση στο ρόλο του ερμηνευτή. Η εκτέλεση με την Μούσχουρη δεν σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία εν αντιθέσει με τη λαϊκή εκδοχή με Χιώτη-Μπιθικώτση που προκάλεσε σεισμό στη μουσική- και όχι μόνο – πραγματικότητα στη χώρα μας. Αυτή ακριβώς η ηχογράφηση έγινε αποδεκτή από το σύνολο του λαού και έδωσε το έναυσμα για νέες μελοποιήσεις όχι μόνο του Ρίτσου αλλά και άλλων μεγάλων ποιητών όπως Σολωμού, Σεφέρη, Ελύτη, Βάρναλη, Κάλβου, Παλαμά, Καρυωτάκη, Καβάφη, Σικελιανού, Κατσαρού, Χριστοδούλου, Λειβαδίτη.

• Ρωμιοσύνη του Μίκη Θεοδωράκη, 1966, με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση να μας χαρίζει εννέα, όσα και τα τραγούδια του δίσκου, από τις κορυφαίες ερμηνείες στην ιστορία της Ελληνικής δισκογραφίας. Η Ρωμιοσύνη  είναι πιθανόν  το πιο πολυτραγουδισμένο και πιο πολυπαιγμένο έργο κατά την περίοδο της χούντας. Το ποίημα γράφτηκε το 1945-1947 μετά τα Δεκεμβριανά και  είναι ένας ύμνος στην Εθνική Αντίσταση. Ο Μίκης Θεοδωράκης  είχε λάβει το ποίημα από το 1962 αλλά δεν είχε προχωρήσει σε μελοποίηση παρά μόνο μετά τον ξυλοδαρμό του στον εορτασμό των Θεοφανίων το 1966 στον Πειραιά.

• Έντεκα λαϊκά τραγούδια του Νίκου Μαμαγκάκη, 1972. Ερμηνευτές ήταν οι Γιάννης Πουλόπουλος και Μαρία Δουράκη που ανταποκρίθηκαν περίφημα στις απαιτήσεις της μελωδίας και της ποίησης. Πέραν της καλλιτεχνικής αξίας του δίσκου το ενδιαφέρον εστιάζεται στο ότι ο δίσκος κυκλοφόρησε εντός της επταετίας  με στίχους του πλέον απαγορευμένου και κυνηγημένου ποιητή. Οπωσδήποτε  η κυκλοφορία του έργου είχε πολιτική και αγωνιστική χροιά.
• Δεκαοκτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας του Μίκη Θεοδωράκη, 1973. Ένα έργο σύμβολο στον αγώνα κατά των συνταγματαρχών που μέσω των πολυάριθμων συναυλιών του συνθέτη ταξίδεψε στα πέρατα της οικουμένης. O ποιητής έγραψε τα λιανοτράγουδα το 1968 ύστερα από παράκληση του συνθέτη και η πρώτη ηχογράφηση έγινε στο Παρίσι με Μαρία Φαραντούρη, Πέτρο Πανδή, Αφροδίτη Μάνου, Αχιλλέα Κωστούλη  ενώ ακολούθησε αυτή  με Γιώργο Νταλάρα-Άννα Βίσση. Μετά την πτώση της χούντας κυκλοφόρησε πρώτα στη χώρα μας η έκδοση με Νταλάρα-Βίσση. Αργότερα έγινε και τρίτη ηχογράφηση με Μαρία Δημητριάδη, Ελένη Βιτάλη, Κώστα Καμένο, Σάνια Κρυστάλη και Σταύρο Πασπαράκη.

• Ύμνος και θρήνος για την Κύπρο του Μιχάλη Τερζή, 1975. Σε αυτόν το δίσκο περιλαμβάνονται έξι τραγούδια από ποίηση του Ρίτσου που ερμηνεύονται εξαιρετικά από τον Γιώργο Ζωγράφο. Ο συνθέτης κατάφερε να ταιριάξει πολύ επιτυχημένα τη μουσική με τα λόγια του ποιητή στα οποία αποτυπώνεται το δράμα του ιστορικού νησιού.
• Κυρά των αμπελιών του Γιώργου Κοτσώνη, 1975. Το ποίημα γράφτηκε στα χρόνια του εμφυλίου και συμπεριλαμβάνεται, μαζί με τη Ρωμιοσύνη, στη συλλογή Αγρύπνια (1954). Ερμηνευτές στο δίσκο ήταν οι Κώστας Καμένος, Ελένη Βιτάλη και Σάνια Κρυστάλη.
• Καπνισμένο τσουκάλι του Χρήστου Λεοντή, 1975. Εδώ τα λόγια είναι περιττά αφού πρόκειται για το σημαντικότερο δίσκο, μαζί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους, της μεταπολίτευσης. Ο ποιητής έγραψε το έργο κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Κοντοπούλι Λήμνου το 1948 ενώ ο Λεοντής συνέθεσε τις μελωδίες το 1973 πριν προχωρήσει στην έκδοση του δίσκου δύο χρόνια αργότερα. Ο Νίκος Ξυλούρης δίνει ανεπανάληπτες και αξεπέραστες ερμηνείες ενώ η Τάνια Τσανακλίδου είναι εξαίσια αποδίδοντας ιδανικά το δύσκολο ρόλο της. Μαζί τους στο τραγούδι κι ο Βασίλης Μπαρνής ο οποίος στάθηκε με αξιοπρέπεια δίπλα στον θρυλικό Ξυλούρη και την ταλαντούχα και ανερχόμενη Τσανακλίδου. Σημειωτέον ότι η απαγγελία γίνεται με απαράμιλλο τρόπο από τον ίδιο τον ποιητή και δένει τέλεια με τη μουσική και τις ερμηνείες.

• Καντάτα για τη Μακρόνησο/σπουδή σε ποιήματα του Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκι του Θάνου Μικρούτσικου, 1976. Η ιστορία των ποιημάτων αυτών είναι, χωρίς υπερβολή, θρυλική αφού ο ποιητής τα έγραψε στη Μακρόνησο τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβρη του 1949 όντας εξόριστος. Εκεί διεσώθησαν από τους συγκρατούμενους του ποιητή οι οποίοι τα έκρυψαν σε μπουκάλια και τα έθαψαν   στο χώμα. Τελικά ο Μάνος Κατράκης  τα μετέφερε στον Αη Στράτη το 1950. Αναμφιβόλως η  μουσική του Θάνου Μικρούτσικου ανέδειξε ακόμα περισσότερο τα ποιήματα ενώ η ερμηνεία της  Μαρίας Δημητριάδη ήταν συγκλονιστική.

• Οι γειτονιές του κόσμου του Σπύρου Σαμοΐλη, 1977, με ερμηνευτές τον Νίκο Περγιάλη και την Μάρω Λύτρα. Στο ποίημα αυτό ο ποιητής αποτυπώνει την Αντίσταση του λαού της Αθήνας στα δραματικά γεγονότα των Δεκεμβριανών το 1944.
• Εαρινή συμφωνία της Καλλιόπης Χατζηπατέρα και του Βαγγέλη Πιτσιλαδή, 1977, ένας σπάνιος και μάλλον δυσεύρετος δίσκος. Απαγγέλει και τραγουδά ο ηθοποιός Νίκος Βασταρδής. Ο ποιητής έγραψε το έργο λίγο πριν ξεσπάσει ο καταστροφικός Β’ Παγκόσμιος πόλεμος και είναι ουσιαστικά ένας ύμνος στην ειρήνη, τον έρωτα και γενικότερα στην ομορφιά της ζωής.

• Σονάτα του σεληνόφωτος στο δίσκο Αντιθέσεις του Θάνου Μικρούτσικου, 1985. Πολυβραβευμένο ως ποιητικό έργο που έλαβε, μεταξύ άλλων, το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1956. Στην πανέμορφη μελοποίηση του σπουδαίου συνθέτη ξεχωρίζει η μαγική ερμηνεία του κορυφαίου βαθύφωνου Φραγκίσκου Βουτσίνου με την απίστευτων δυνατοτήτων φωνή του.

• Οι γειτονιές του κόσμου του Μίκη Θεοδωράκη, 1979 με ερμηνευτές τη Μαρία Φαραντούρη και τον Γιάννη Θωμόπουλο ενώ ο ποιητής απήγγειλε κάποια αποσπάσματα, κάτι αρκετά σύνηθες.
• Πικραμένη γενιά του Μάριου Τόκα, 1981, με ερμηνευτή τον Λάκη Χαλκιά ο οποίος είναι πραγματικά έξοχος. Πρόκειται για ποιήματα που έγραψε ο Ρίτσος προς τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και εκφράζουν τα καθημερινά προβλήματα  του λαού. Στο δίσκο  χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς  το κλαρίνο του Τάσου Χαλκιά και παρουσιάζει αξιοσημείωτο ενδιαφέρον το σμίξιμο ήχων της  δημοτικής και της λαϊκής μουσικής.

• Εαρινή συμφωνία του Γιάννη Μαρκόπουλου, 1986, η οποία παρουσιάστηκε στην έναρξη του πρώτου Παγκοσμίου Πρωταθλήματος Στίβου Νέων που διεξήχθη στο Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας τον Ιούλιο του 1986. Τραγουδήθηκε αρχικά από Γλυκερία, Χαράλαμπο Γαργανουράκη, Βασιλική Λαβίνα, Δημήτρη Κατοίκο και τους Νέους Επιβάτες. Σημείο αναφοράς αυτής της μελοποίησης ήταν βέβαια ο συγκλονιστικός στίχος “Άξιζε να υπάρξουμε για να συναντηθούμε“, αναμφισβήτητα από τους ωραιότερους της Νεοελληνικής ποίησης που αποτελεί έναν ύμνο στην αγάπη.  Η  Εαρινή Συμφωνία ξαναπαρουσιάστηκε δύο μήνες αργότερα, στις 24 Σεπτέμβρη 1986, στο Ηρώδειο όπου μεταξύ άλλων συμμετείχαν ο Παύλος Σιδηρόπουλος, ο Δημήτρης Ζερβουδάκης και ο Λεωνίδας Βελής με την τρομερά δυνατή, γεμάτη  και μεταλλική, αλά Καζαντζίδη, φωνή του .

• Γράμματα στην αγαπημένη του Μάνου Λοΐζου, 1983. Η ποίηση είναι του Τούρκου Ναζίμ Χικμέτ σε απόδοση Γιάννη Ρίτσου. Πρόκειται για τον πρώτο μεταθανάτιο δίσκο του Λοΐζου, ένα χρόνο μετά τον πρόωρο χαμό του, στον οποίο τραγουδά ο ίδιος ο συνθέτης. Το εν λόγω μουσικό έργο είναι από τα πλέον επιδραστικά της δεκαετίας του 1980 αφού παρακίνησε μια σειρά τραγουδοποιών να ερμηνεύουν οι ίδιοι τα δημιουργήματά τους.
• Του απείρου εραστής του Θάνου Μικρούτσικου, 2001. Στο δίσκο αυτό ο Ρίτσος απαγγέλει μια σειρά ποιημάτων με τη γλυκύτατη και  εκφραστικότατη φωνή του   μετά συνοδείας  πιάνου που παίζει ο ίδιος. Οι μελωδίες του Μικρούτσικου συνοδεύουν πολύ απαλά, μάλλον διακριτικά, το λόγο του ποιητή.
• Πρωινό άστρο του Χρήστου Λεοντή, 2011. Γραμμένο από τον ποιητή το 1955 για τη νεογέννητη κορούλα του και φυσικά είναι γεμάτο από πατρική αγάπη. Ο δίσκος περιλαμβάνει έξι λυρικά τραγούδια ερμηνευμένα από τον Παντελή Θεοχαρίδη ενώ απαγγέλει άψογα η ηθοποιός Ουρανία Μπασλή, σύζυγος του μεγάλου συνθέτη. Πιθανότατα όμως τα τραγούδια αυτά είναι πιο γνωστά από τις εκτελέσεις του εξαιρετικού Μίλτου Πασχαλίδη τον οποίο έχει χρησιμοποιήσει σε πολλές συναυλίες ο Λεοντής.

Ο κατάλογος είναι, όπως αναφέρθηκε, αρκετά μεγαλύτερος  χωρίς μάλιστα να συνυπολογιστούν οι επανεκτελέσεις και οι επανηχογραφήσεις έργων όπως ο Επιτάφιος και η Ρωμιοσύνη.

Αξιοπαρατήρητο το ότι ο ίδιος ο ποιητής δεν υποστήριζε αρχικά τη σύζευξη μουσικής και ποίησης αφού πίστευε ότι κάθε τέχνη είναι αυτάρκης και δεν έχει ανάγκη τη βοήθεια της άλλης. Αργότερα βέβαια   δήλωσε τα εξής: “Ήμουν λάθος. Ακριβώς εκεί ο Επιτάφιος συνάντησε τους απλούς ανθρώπους κι εκείνοι του δόθηκαν με τη σειρά τους. Κατάλαβαν το ποίημα. Το έκαναν δικό τους“.  Έκτοτε δεν έκρυψε ποτέ τη χαρά του για το ότι η ποίηση μπήκε στο στόμα του λαού.

Ειδικά για τον Μίκη Θεοδωράκη, που ήταν ο πρωτοπόρος και ρηξικέλευθος δημιουργός που άνοιξε το δρόμο της εισόδου της ποίησης προς το λαό υπερπηδώντας αναρίθμητα και δυσυπέρβλητα εμπόδια, έχει εκφραστεί κατ’ επανάληψη με τα καλύτερα λόγια όπως στον πρόλογο του βιβλίου του συνθέτη “Μαχόμενη κουλτούρα” όπου αναφέρει για τον “πολυτάλαντο, πολυδιάστατο, πολυσύνθετο, πολυδύναμο Μίκη” ότι “με τη μουσική του έβγαλε την ποίηση από τις σκοτεινές, βαρύθυμες βιβλιοθήκες στον καθαρό αέρα και την έφερε ως το τραπέζι του λαού, πλάι στο ποτήρι του και στο ψωμί του“.  Ουσιαστικά με την ανωτέρω φράση συνοψίζεται σε μεγάλο βαθμό η άποψη του ποιητή για τη μελοποιημένη ποίηση.

Στη δεκαετία του 1980 εκθείαζε επανειλημμένως τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον αδιαμφισβήτητα κορυφαίο τραγουδιστή του έργου των ποιητών  που με τη λαμπρότητα της φωνής του έφερε την ποίηση κοντά στον Ελληνικό λαό από όπου και προήλθε“. Υψίστης σημασίας είναι  η δήλωσή ότι “ο μεγάλος ποιητικός λόγος με τη μουσική του Θεοδωράκη και τη φωνή του Μπιθικώτση βρίσκει τη μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη εκφραστική του δικαίωση” ενώ  εκτιμούσε βαθύτατα και θαύμαζε τον έτερο σημαντικότερο τραγουδιστή της μελοποιημένης ποίησης, τον Νίκο Ξυλούρη.

Με τα ανωτέρω συνάγεται εύκολα το συμπέρασμα ότι στα πρώτα χρόνια της ποιητικής του δημιουργίας ο Ρίτσος δεν είχε  φανταστεί πόση εξάπλωση και δύναμη θα αποκτούσαν οι στίχοι, όχι μόνο οι δικοί του αλλά και άλλων ποιητών, ενδεδυμένοι με μελωδίες. Είχε τη χαρά να ακούσει τα λόγια του να τραγουδιούνται από τεράστιο μέρος του λαού  όχι μόνο  σε κρίσιμες αγωνιστικές περιόδους της χώρας όπως τα ταραγμένα χρόνια της δεκαετίας του 1960 και της επταετίας 1967-1974 αλλά και αργότερα έως τις μέρες μας. Θα λέγαμε ότι τραγούδια όπως τα Όταν σφίγγουν το χέρι, Αυτά τα κόκκινα σημάδια, Θα σημάνουν οι καμπάνες, Τούτες τις μέρες, Μέρα Μαγιού, Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις, Και να αδελφέ μου, Αυτά τα  δέντρα, Καρτέρεμα πάντα θα είναι στα χείλη του λαού και θα αποτελούν συνοδοιπόρο και σύντροφό του στον αγώνα για ένα καλύτερο παρόν και ένα ομορφότερο μέλλον.

Οπωσδήποτε όσο πολυάριθμο κι αν είναι το μελοποιημένο έργο του ποιητή, το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος, που δεν προσεγγίστηκε από μουσουργούς, παραμένει σχετικά άγνωστο στο ευρύ κοινό. Φυσικά είναι τεράστιο λάθος να ταυτίζεται ο κολοσσιαίος αυτός δημιουργός μόνο με 4-5 από τα γνωστότερα έργα του που έχουν μελοποιηθεί. Ο Ρίτσος δεν είναι μόνο ο Επιτάφιος, η Ρωμιοσύνη, το Καπνισμένο τσουκάλι, η Σονάτα του Σεληνόφωτος και τα δεκαοκτώ Λιανοτράγουδα παρόλο που τα συγκεκριμένα έργα θα  ήταν αρκετά για οποιονδήποτε λογοτέχνη ώστε να δικαιολογούν την κατάταξή του στους κορυφαίους ποιητές  του τόπου μας.

Τέλος δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι ο Ρίτσος ήταν πολυγραφότατος όντας  αναντιλέκτως  ο πιο παραγωγικός Έλληνας ποιητής και ένας από τους πρώτους παγκοσμίως με εκατοντάδες συλλογές στο πλουσιότατο ενεργητικό του. Όμως όσο απίστευτος φαίνεται ο αριθμός των έργων του ακόμα πιο μεγάλο δέος και θαυμασμό προκαλεί η παραδοχή ότι τα περισσότερα από τα ποιήματά του έχουν ένα πολύ καλό επίπεδο. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι όσο αυξάνει ο αριθμός των έργων ενός δημιουργού τόσο μεγαλώνουν οι πιθανότητες να υπάρξουν εκπτώσεις σε κάποια έργα. Με τον Ρίτσο δεν υφίσταται ουσιαστικά τέτοιο θέμα αφού δύσκολα μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι έγραψε μετρίου επιπέδου έργα μέσα στον ποταμό των αριστουργημάτων του που κατέχουν περίοπτη θέση στο βάθρο της λογοτεχνικής δημιουργίας.

Σε κάθε περίπτωση όταν αναφερόμαστε στο έργο του Ρίτσου, μελοποιημένο ή μη, πρέπει να έχουμε πλήρη συναίσθηση ότι πρόκειται για έναν από τους κορυφαίους ποιητές όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο.

* Δείτε εδώ το πρώτο μέρος του αφιερώματος στον Γιάννη Ρίτσο…

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. Γιάννη Ρίτσος, Αυτοβιογραφία, Γιώργος και Ηρώ Σγουράκη
2. Γιάννης Ρίτσος, Λέσχη Αθανάτων, αναφορά στο αρχείο του Πέτρου Δραγουμάνου, εφημερίδα Ελευθεροτυπία
3. Μαχόμενη κουλτούρα, Συλλογή κειμένων του Μίκη Θεοδωράκη

Αναφορές

1. https://www.rizospastis.gr/story.do?id=942156, αφιέρωμα του Ριζοσπάστη

2. http://www.os3.gr/arhive_afieromata/gr_afieromata_ritsos_giannis.html, αφιέρωμα του μηνιαίου περιοδικού Ως3

3. http://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/pagkosmia-imera-piisis-21-martiou/ Εκπομπή “Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγουδά Έλληνες ποιητές”, 1983, Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

4. http://mariostokas.gr, Ιστότοπος αφιερωμένος στον Μάριο Τόκα