Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Η 17η Νοέμβρη είναι μια από τις σημαντικότερες επετείους στη μεταπολεμική ιστορία της πατρίδας μας και υπήρξε το αποκορύφωμα μιας σειράς δυναμικών κινητοποιήσεων κατά του δικτατορικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου. Αναπόσπαστο κομμάτι των πάσης φύσης μορφών αντίδρασης ήταν η μουσική που συνόδεψε το μαχόμενο λαό στον αντιδικτατορικό αγώνα. Ενώ η «συμμορία» (όπως αναφέρει στα “Μαλαματένια λόγια” ο Μάνος Ελευθερίου) διοργάνωνε κακόγουστες φιέστες προσβάλλοντας το γνήσιο αρχαιοελληνικό πνεύμα και την ιστορία της πατρίδας μας, πολλοί ήταν οι συνθέτες που έγραψαν τραγούδια τα οποία προκάλεσαν τη χούντα, χαρίζοντας στιγμές ανάτασης και ελπίδας στον αγωνιζόμενο λαό. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Μάνο Λοΐζο, τον Χρήστο Λεοντή αλλά και τους Σταύρο Ξαρχάκο, Σταύρο Κουγιουμτζή, Άκη Πάνου, Λουκιανό Κηλαηδόνη, Μάνο Χατζιδάκι («Πάει ο καιρός»), Απόστολο Καλδάρα, κ.α. των οποίων αρκετά έργα λογοκρίθηκαν από την πραξικοπηματική κυβέρνηση.
Ωστόσο, αυτός που αποτέλεσε το «κόκκινο πανί» για τους συνταγματάρχες ήταν, αναμφίβολα, ο Μίκης Θεοδωράκης ο οποίος με τα πολυάριθμα έργα του από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 είχε προκαλέσει τη μήνιν των κυβερνήσεων. Τραγούδια από τον Επιτάφιο, το Τραγούδι του νεκρού αδελφού, το Άξιον Εστί, τη Ρωμιοσύνη, την Όμορφη πόλη, τη Μαγική πόλη, τις Πολιτείες Α’ και Β΄, τη Γειτονιά των αγγέλων, κ.α. αγαπήθηκαν από τον κόσμο και ακούστηκαν μαζικά είτε από δίσκους είτε σε συναυλίες. Ήταν τόσο ενοχλητικός ο Μίκης για τους χουντικούς ώστε την 1η Ιουνίου 1967, λίγες μόνο εβδομάδες μετά το ειδεχθές πραξικόπημα, απαγορεύτηκαν δια νόμου τα τραγούδια του λόγω των πεποιθήσεών του. Μέσα στο πλαίσιο αυτής της πρωτοφανούς λογοκρισίας συμπεριλήφθησαν ακόμα και έργα του Αισχύλου (Προμηθέας Δεσμώτης) καθώς και του Αριστοφάνη με το πρόσχημα ότι τα συνόδευε η μουσική του «κομμουνιστού» Μίκη Θεοδωράκη.
Ο Μίκης φυλακίστηκε και βασανίστηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορικής διακυβέρνησης και μόλις το 1970 αποφυλακίστηκε κατόπιν έντονων πιέσεων από μεγάλες προσωπικότητες διεθνούς ακτινοβολίας όπως Λόρενς Ολίβιε, Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Άρθουρ Μίλλερ, Λέοναρντ Μπερνστάιν, κ.α. Κατά τη διάρκεια της επταετίας η θέληση του Μίκη δεν κάμφθηκε σε καμία περίπτωση και ο δημιουργικός οίστρος του μάς χάρισε πολλά εξαιρετικά έργα τα οποία ακούστηκαν όχι μόνο κατά τη διάρκεια της επταετίας αλλά και κατά τη μεταπολίτευση.
Με αφορμή λοιπόν την 17η Νοέμβρη θα αναφέρουμε 17 σπουδαία τραγούδια που έγραψε ο ανεξάντλητος Μίκης κατά την περίοδο 1967-1974. Η επιλογή βασίζεται σε καθαρά υποκειμενικά κριτήρια. Στα κομμάτια που δεν αναφέρεται ο ποιητής-στιχουργός, τους στίχους έχει γράψει ο ίδιος ο συνθέτης.
- «Όταν σταματήσει ο χρόνος» που γράφτηκε στο κολαστήριο της οδού Μπουμπουλίνας τον Οκτώβριο του 1967. Συμπεριλήφθηκε στο έργο «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» και πρωτοακούστηκε από τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη.
2. «Λίγο ακόμα» από το «Μυθιστόρημα» του Γιώργου Σεφέρη. Η σύνθεση έγινε τον Ιανουάριο του 1968 στις φυλακές Αβέρωφ. Το κομμάτι αυτό τραγουδήθηκε από την Μαρία Φαραντούρη και αποτέλεσε ένα από τα δημοφιλέστερα της μαύρης αυτής περιόδου.
3. «Ο χρόνος παραμορφώθηκε» σε ποίηση Μαρίνας (Ρένας Χατζηδάκη) από την «Κατάσταση πολιορκίας» (Μάιος 1968). Σημειωτέον ότι η Μαρίνα ήταν συγκρατούμενη του Μίκη στις φυλακές Αβέρωφ.
4. «Το τραίνο φεύγει στις οκτώ» του Μάνου Ελευθερίου από τα «Δώδεκα λαϊκά τραγούδια» (Βραχάτι, 1968). Από τα πολυαγαπημένα τραγούδια των δημιουργών που κέρδισε εύκολα τη μάχη με το χρόνο. Πασίγνωστες και υπέροχες οι εκτελέσεις από τον Μανώλη Μητσιά και την Μαρία Δημητριάδη.
5. «Σ’ αυτή τη γειτονιά» σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου από τα «Δώδεκα λαϊκά τραγούδια» (1968) με τον Μανώλη Μητσιά και την Μαρία Δημητριάδη να δίνουν ωραιότατες ερμηνείες.
6. «Το σφαγείο» από «Τα τραγούδια του Αντρέα» που έγραψε για το μεγάλο αγωνιστή της Δημοκρατίας Ανδρέα Λεντάκη, ο οποίος βασανίστηκε φρικτά από τα όργανα της χούντας. Ο πρώτος ερμηνευτής Αντώνης Καλογιάννης είναι καταπληκτικός ενώ πολύ όμορφη είναι και η εκτέλεση από τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου στις 18-9-1995 στη συναυλία που διεξήχθη στο Καλλιμάρμαρο για τα 70 χρόνια του Μίκη.
7. «Είμαστε δυο» από «Τα τραγούδια του Αντρέα» (Βραχάτι, 1968) Ο Αντώνης Καλογιάννης το ερμηνεύει ιδανικά προσθέτοντας κι αυτός το δικό του λιθαράκι στο δρόμο του τραγουδιού προς την αθανασία. Αξιοσημείωτο είναι ότι στη μεγαλειώδη συναυλία της 24ης Ιουνίου 2019 στο Καλλιμάρμαρο, το «Είμαστε δυο» αποδόθηκε από όλους τους ερμηνευτές χαρίζοντάς μας μερικές από τις συγκινητικότερες στιγμές της βραδιάς.
8. «Αλέξανδρέ μου» (Όταν χτυπήσεις δυο φορές) από «Τα τραγούδια του Αγώνα» (1971). Τα λόγια του τραγουδιού γράφτηκαν τον Νοέμβριο του 1968 και, όπως είναι ευνόητο, αναφέρονται στον ηρωικό αγωνιστή Αλέξανδρο Παναγούλη. Η μουσική γράφτηκε το 1970 στο Μιλάνο και ερμηνεύτηκε μαζί από τις μεγάλες Μαρία Φαραντούρη και Μαρία Δημητριάδη.
9. «Τρία ποτάμια» (Ιανουάριος 1969) σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου από την «Αρκαδία ΙΙ» με τον εξαίρετο Πέτρο Πανδή, έναν από τους σημαντικότερους ερμηνευτές του Μίκη.
10. «Εις Σάμον» σε ποίηση Ανδρέα Κάλβου από την «Αρκαδία IV» ( Φεβρουάριος 1969) με την εκπληκτική ερμηνεία της Φαραντούρη.
11. «Ομπρός βοηθάτε» σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού από «το Πνευματικό εμβατήριο- Αρκαδία V» (Φεβρουάριος 1969) με την Μαρία Φαραντούρη.
12. «Στον Άγνωστο ποιητή» από την «Αρκαδία» VI (Απρίλιος 1969) με τη γεμάτη πάθος και ένταση εκτέλεση της Μαρίας Φαραντούρη
13. «Μιλώ» σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη από την «Αρκαδία VIII» (Ιούλιος 1969). Σε αυτό το κομμάτι η Φαραντούρη δίνει τον καλύτερο εαυτό της και είναι συγκλονιστική.
14. «Διότι δεν συνεμορφώθην» από «Tα τραγούδια του στρατοπέδου» (Φεβρουάριος 1970) και συμπεριλήφθηκε στο δίσκο «Τα τραγούδια του Αγώνα». O συνθέτης εμπνεύστηκε το τραγούδι από το διοικητή του στρατοπέδου εκτοπισμένων Ωρωπού που απέρριψε κάποιο αίτημά του «διότι δεν συνεμορφώθην προς τας υποδείξεις». Ο Μίκης, μάλιστα, διεμήνυσε στο διοικητή ότι έχει κι αυτός (σ.σ. ο διοικητής) πνευματικά δικαιώματά από το τραγούδι αφού ο πρώτος στίχος είναι δικός του. Εδώ η ερμηνεία του ίδιου του Μίκη είναι η κλασικότερη και αυτή που ακούγεται περισσότερο.
15. «Μην ξεχνάς τον Ωρωπό» από τα «Τραγούδια του στρατοπέδου» που συμπεριλήφθηκε κι αυτό στα «Τραγούδια του Αγώνα». Γνωστότερη εκτέλεση είναι αυτή με τον ίδιο τον Μίκη.
16. «Ο ταμένος» από τα «18 λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» του Γιάννη Ρίτσου. Ο Ρίτσος έγραψε τα ποιήματα αυτά το 1968, όντας εξορισμένος στη Λέρο, ύστερα από παράκληση του Μίκη. Η πρώτη ηχογράφηση έγινε στο Παρίσι το 1973 με ερμηνευτές τους Φαραντούρη, Πανδή, Μάνου, Κωστούλη ενώ στην Ελλάδα ηχογραφήθηκαν, κατά τη διάρκεια της επταετίας (!), με τις φωνές των Νταλάρα και Βίσση. Ο ίδιος ο Μίκης συνήθιζε να ερμηνεύει το εν λόγω τραγούδι λίγο πριν το τέλος των συναυλιών και να ακολουθεί με το επόμενο στη λίστα μας.
17. «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις» από τα «18 λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» με χαρακτηριστικότερη, ίσως, εκτέλεση αυτή με τη φωνή του Μίκη.
Ο κορυφαίος συνθέτης έγραψε τα περισσότερα από αυτά τα τραγούδια όταν βρισκόταν στην εξορία ή σε κατ’ οίκον περιορισμό αποδεικνύοντας περίτρανα ότι το πνεύμα δεν φυλακίζεται και δεν λυγίζει από τις κακουχίες και τις απαγορεύσεις.
Τέλος, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η 17η Νοεμβρίου, ως επέτειος, δίνει το έναυσμα να ακούσουμε πάμπολλα δημιουργήματα του Μίκη και άλλων μεγάλων δημιουργών με τα οποία νιώθουμε να ταξιδεύουμε πίσω στο χρόνο και να βιώνουμε την ένταση και την ιερότητα των ιστορικών εκείνων ημερών. Σε κάθε περίπτωση η επέτειος προσφέρεται και για ακρόαση εκατοντάδων αριστουργηματικών τραγουδιών. Το υλικό υπάρχει και είναι πλουσιότατο. Αρκεί μόνο η δική μας βούληση.
Αναφορές
- Το χρέος, τόμος Γ, η δημιουργία 1967-1974, Μίκης Θεοδωράκης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2011
—————
*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση υλικού γραπτού ή οπτικού, χωρίς την άδεια του Music Corner…