15/6/2014
Γράφει ο Νίκος Φράγκος
www.musiccorner.gr
Με αφορμή την επέτειο -σήμερα Κυριακή 15/6- των 20 ετών από το θάνατό του το άρθρο αυτό είναι αφιερωμένο στο Μάνο Χατζιδάκι. Το μεγάλο Μάνο Χατζιδάκι, τον συνθέτη, τον ιδεολόγο, τον διευθυντή του τρίτου προγράμματος, τον άνθρωπο με όραμα…
Θα ξεκινήσουμε αναφερόμενοι στην μουσική του υπόσταση για προφανείς λόγους. Ο Μάνος Χατζιδάκις αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια της λόγιας ιδιαίτερα, αλλά και γενικά της ελληνικής μουσικής. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στα εξαιρετικά λόγια έργα που έχει παρουσιάσει, πράγμα για το οποίο είναι ευρύτερα γνωστός, αλλά και για την διορατικότητα και την ευρεσιτεχνία του σε ό,τι αφορά τη μουσική γενικά.
Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει γράψει πολλά εξαιρετικά -έως παραδειγματικά- λόγια έργα, τα οποία δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι αποτελούν ολόκληρο μάθημα για οποιονδήποτε μουσικό, συνθέτη ή ερμηνευτή. Πέρα από τη μεγάλη αξία τους όμως σε ότι αφορά την επιστημονική πλευρά της μουσικής αποτελούν έργα τα οποία είναι διαχρονικά, θα τολμήσω να πω κάποια αυτά έως και κλασικά, όπως για παράδειγμα, το μεγαλειώδες “Χαμόγελο της Τζοκόντας”. Το “Χαμόγελο της Τζοκόντας” αποτελεί από μόνο του ένα εξαιρετικό παράδειγμα για πολλές από τις πτυχές του Χατζιδάκι. Ξεκινώντας, είναι μαγευτικό το πώς ο συνθέτης δημιουργεί μελωδικές γραμμές οι οποίες μπορούν με τόση μεγαλοπρέπεια να σταθούν είτε ως «ελαφρά» τραγούδια, είτε ως συμφωνικά τμήματα ενός αριστουργήματος. Επίσης χαρακτηριστικό του έργου που αντιπροσωπεύει το Χατζιδάκι είναι η ανάμειξη του κλασικού ύφους και της ορχήστρας με το έντονο μεσογειακό – ελληνικό στοιχείο που είναι διάσπαρτα και παράλληλα με χάρη τοποθετημένο μέσα στο έργο.
Μαγευτικός ήταν επίσης ο τρόπος που ο συνθέτης αντιμετώπιζε τη μουσική. Ο ίδιος έχει δηλώσει για την “Τζοκόντα” ότι έμπνευσή της αποτέλεσε μία κοπέλα που είδε στιγμιαία σε μια παρέλαση στη Νέα Υόρκη, την οποία προσπάθησε να ακολουθήσει αλλά πολύ γρήγορα έχασε από τα μάτια του. Δεν θα σας κουράσω με άλλες λεπτομέρειες για το συγκεκριμένο έργο, θεωρώ όμως ότι μία πιο εκτενής αναφορά σε αυτό άξιζε, καθώς αποτελεί μία μελοποιημένη προσωπογραφία του ίδιου.
Χαρακτηριστικός είναι επίσης ο τρόπος που ο μεγάλος αυτός άνθρωπος αντιμετώπισε το λαϊκό -και όταν λέμε λαϊκό δεν αναφερόμαστε απαραίτητα στο τραγούδι. Σίγουρα δεν αναφερόμαστε στο λαϊκό τραγούδι, όπως το έχουμε στο μυαλό μας. Ο Χατζιδάκις αρνείται να συμπλεύσει με το κίνημα της εποχής ακολουθώντας άλλους συνθέτες οι οποίοι αντιμετώπισαν καθαρά εθνογραφικά το ζήτημα της παράδοσης ή μετέτρεψαν την «λογιοποιημένη» λαϊκή μουσική σε κίνημα. Ο Χατζιδάκις αντιμετωπίζει το λαϊκό με ένα δικό του μοναδικό τρόπο, αναγνωρίζοντας ότι ο ίδιος δεν είναι λαϊκός, αλλά αστός παρατηρητής. Διατηρεί πάντα μια θεωρητική αλλά και αισθητική απόσταση από το λαό, πράγμα που τον διαχωρίζει από τον Θεοδωράκη.
Ο Χατζιδάκις δίνει νέα διάσταση στον όρο λαϊκό, προσεγγίζοντάς το πολύ αυστηρά, πέρα από τις συνήθεις κοινοτοπίες και «ενοποιήσεις». Λέει χαρακτηριστικά ο συνθέτης: «… Και για να εξηγηθούμε, όταν λέω κάτι λαϊκό δεν το εννοώ και για τον Λαό. Κατά σύμπτωση, ο Λαός κάθε άλλο παρά λαϊκός είναι. Τα μπουζούκια, οι μπαγλαμάδες και οι ζουρνάδες, είναι η συνήθειά του. Εμένα μ΄ ενδιαφέρουν εκείνες οι λίγες, οι μοναδικές του στιγμές που ζει, χωρίς καλά-καλά να καταλαβαίνει την αλήθεια του. Είναι οι στιγμές που είναι σκέτα άνθρωπος, χωρίς τη βία του Χρόνου, χωρίς την αγωνία του Χώρου, χωρίς τη φθορά της Τάξης του…». Αυτή η φράση από μόνη της νομίζω δείχνει το μεγαλείο του πνεύματος του Χατζιδάκι…
Άξια αναφοράς επίσης είναι και η πορεία του Χατζιδάκι προς την ενηλικίωση, καθώς κυριάρχησε για πολλά χρόνια η άποψη ότι για να γράψει κανείς λόγια μουσική, πρέπει να ζει σε καθεστώς ευημερίας και αυτάρκειας, για να μπορεί να αναπτύξει το πνευματικό του μεγαλείο και να μην υποπέσει σε λαϊκά μονοπάτια.
Λίγα λόγια για όσους δεν γνωρίζουν: Ο Χατζιδάκις γεννήθηκε στην Ξάνθη, από τον δικηγόρο Γεώργιο Χατζιδάκι και την Αλίκη Αρβανιτίδου. Είχε την πρώτη του επαφή με τη μουσική στην ηλικία των τεσσάρων ετών με μαθήματα πιάνου. Ο μικρός, τότε, Μάνος, το 1932, εγκαθίσταται μετά τον χωρισμό των γονιών του μόνιμα στην Αθήνα, και λίγα χρόνια αργότερα το 1938 χάνει τον πατέρα του σε αεροπορικό δυστύχημα, πράγμα που μαζί με την έναρξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου επιφέρει μεγάλη οικονομική δυσχέρεια στην οικογένεια. Ο νεαρός, ακόμα, Χατζιδάκις αναγκάζεται να δουλέψει για να συντηρήσει τον ίδιο και την οικογένειά του στο εργοστάσιο της ΦΙΞ στον Πειραιά. Παρ’ όλα αυτά, λόγω της μεγάλης του αγάπης, συνεχίζει τις μουσικές του σπουδές. Βλέπουμε λοιπόν ότι παρά τη φημολογία περί «αυτάρκειας» και καλής ζωής των λόγιων, ο Χατζιδάκις διαψεύδει τον «κανόνα» -πράγμα πολύ σημαντικό. Στα δεινά της ζωής του αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι το χαρακτηριστικό του ψεύδισμα είναι επίκτητο, καθώς μετά από μία παρεξήγηση αστυνομικοί του έσπασαν χτυπώντας τον τα μπροστινά του δόντια . Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι, παρά τη φιλαρέσκειά του, ο Χατζιδάκις έμεινε κοντά 30 χρόνια με σπασμένα τα μπροστινά του δόντια, ίσως θέλοντας να δώσει ένα μάθημα κατά της βίας.
Τέλος, να αναφέρουμε ενδεικτικά κάποια από τα πιο σημαντικά λόγια έργα του, που όποιος δεν έχει ακούσει σίγουρα δεν πρέπει να χάσει άλλη ευκαιρία. «Το Χαμόγελο της Τζοκόντας», η μουσική για τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη για την παράσταση του Καρόλου Κουν, η σουίτα για βιολί και πιάνο, το «Reflections», η «Οδός ονείρων», η «Αθανασία», η «Πορνογραφία» είναι μόνο κάποια από τα συγκλονιστικά του έργα.
Θα κλείσω με μία ιστορία που αντιπροσωπεύει, νομίζω, απόλυτα το μεγαλείο του Χατζιδάκι ως ανθρώπου. Όταν κέρδισε το Oscar για τη μουσική από την ταινία «Ποτέ την Κυριακή», φήμες λένε πως πέταξε το χρυσό αγαλματίδιο στα σκουπίδια και απλά πριν πουλήσει το δικαίωμα φρόντισε να φτιάξει κάποια από τα δόντια του!
Νομίζω αυτό περιγράφει απόλυτα το μεγαλείο του ανθρώπου αυτού!
—————————–
*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση, χωρίς την άδεια του Music Corner…