Από τις αρχές της δεκαετίας του '60 ο Βασίλης Τσιτσάνης είχε ξεκινήσει μια προσπάθεια «διάσωσης» του προπολεμικού και μεταπολεμικού υλικού του μέσω της σύγχρονης - τότε - τεχνολογίας στον τομέα των ηχογραφήσεων, συνεργαζόμενος με τα κορυφαία ονόματα της εποχής όπως ο Στέλιος Καζαντζίδης, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο Πάνος Γαβαλάς, η Καίτη Γκρέυ, η Πόλυ Πάνου κ.ά.

Το αποτέλεσμα ήταν άκρως επιτυχές, αν αναλογιστούμε ότι πολλά από τα μεγάλα τραγούδια του αξέχαστου συνθέτη έχουν καταγραφεί στη μνήμη μας με αυτές τις εκτελέσεις και όχι με τις πρωτότυπες, που ωστόσο έχουν σαφώς ιστορική και συλλεκτική αξία.

Έτσι, ο Τσιτσάνης στο «έμπα» του '70 συνέχισε τη συγκεκριμένη προσπάθειά του με το δίσκο «Το ξεκίνημα», που περιλαμβάνει δημιουργίες του από τα τέλη της δεκαετίας του '30 μέχρι τις αρχές εκείνης του '50. Στην πρώτη έκδοση του άλμπουμ τις τραγουδά ο ίδιος με τη συνοδεία του Αντώνη Ρεπάνη και της Βούλας Γεωργούτη, ενώ στη δεύτερη (που εξετάζουμε εδώ και κυκλοφόρησε στα μέσα του 1973) υπάρχουν κάποια κομμάτια από την πρώτη, ενώ με τα ίδια playback συμμετέχουν κι άλλοι τραγουδιστές.

Αυτοί είναι ο Στράτος Διονυσίου, ο Μανώλης Μητσιάς και η Πόλυ Πάνου. Οι δύο ...ακριανοί είχαν πάρει μέρος και στις αντίστοιχες προσπάθειες του Τσιτσάνη στη δεκαετία του '60, ενώ ο Μητσιάς συνεργάζεται ουσιαστικά πρώτη φορά με τον συνθέτη, αν και το 1969 είχε τραγουδήσει σε δεύτερη εκτέλεση σε δίσκο 45 στροφών «Το φιλί δεν είναι κρίμα» που υπάρχει και σ' αυτό το δίσκο με ερμηνευτή τον ίδιο τον Τσιτσάνη.

Τα περισσότερα τραγούδια του άλμπουμ ανήκουν στο «κλασικό» ρεπερτόριο του Τρικαλινού δημιουργού και είναι πασίγνωστα: «Όταν συμβεί στα πέριξ», «Ο απόκληρος» («Σαν απόκληρος γυρίζω»), «Μπρος στο ρημαγμένο σπίτι» κ.α. νομίζω ότι δε χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις. Υπάρχουν όμως και κάποια άλλα που δεν είχαν ανάλογη επιτυχία την εποχή που κυκλοφόρησαν (λ.χ. «Βρήκα τη γυναίκα που γουστάρω», «Μάγισσα της Βαγδάτης»), ωστόσο ακούγοντάς τα στις νέες εκτελέσεις είναι σαν να είχαν γραφτεί το 1973 που κυκλοφόρησε ο δίσκος, μέσα από την ενορχήστρωση του δημιουργού τους.

Οι ερμηνείες είναι εξαιρετικές και ουσιαστικά «ζωντανεύουν» γνωστές και άγνωστες στιγμές του συνθέτη από τα πρώτα χρόνια της καριέρας του. Η χαρακτηριστική φωνή του Τσιτσάνη «συναντά» την ερμηνευτική στιβαρότητα του Διονυσίου και της Πάνου και τη «δροσιά» του Μητσιά, που είχε ήδη καθιερωθεί τότε στο λεγόμενο «έντεχνο» τραγούδι.

Στο εσώφυλλο του άλμπουμ υπάρχουν δύο φωτογραφίες του συνθέτη στο πάλκο εν ώρα εργασίας, καθώς επίσης και σημείωμα της εταιρείας στα ελληνικά και στα αγγλικά που αναφέρεται στο σκοπό έκδοσης του δίσκου. Δεύτερες φωνές κάνουν η Χαρούλα Λαμπράκη, ο Αντώνης Ρεπάνης, η Βούλα Γεωργούτη και η Βούλα Γκίκα.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Όταν συμβεί στα πέριξ (Β. Τσιτσάνης - Χ. Λαμπράκη - Αντ. Ρεπάνης)
2. Βρήκα τη γυναίκα που γουστάρω (Μ. Μητσιάς - Β. Γκίκα)
3. Ο απόκληρος (Β. Τσιτσάνης - Β. Γεωργούτη)
4. Μια Κυριακή σε γνώρισα (Μ. Μητσιάς - Β. Γκίκα)
5. Το ρημαγμένο σπίτι (Στ. Διονυσίου)
6. Μεγάλο πόνο μου’ βαλες (Β. Τσιτσάνης - Αντ. Ρεπάνης)
7. Η φωτιά (Π. Πάνου)
8. Μάγισσα της Βαγδάτης (Μ. Μητσιάς)
9. Κλαμένη ήρθες μια βραδιά (Β. Τσιτσάνης - Β. Γεωργούτη)
10. Όταν πίνεις στην ταβέρνα (Στ. Διονυσίου - Β. Γκίκα)
11. Το φιλί δεν είναι κρίμα (Β. Τσιτσάνης - Αντ. Ρεπάνης - Χ. Λαμπράκη)
12. Μποέμισσα (Μ. Μητσιάς)

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι πρόκειται για τον κορυφαίο δίσκο της καριέρας του Στράτου Διονυσίου, ασχέτως αν δεν είχε την εμπορική επιτυχία που του έπρεπε στα μέσα του 1978 που κυκλοφόρησε. Πρόκειται για μία εξαιρετική δουλειά από κάθε άποψη, με δώδεκα τραγούδια (το ένα ορχηστρικό) που είναι το ένα καλύτερο από το άλλο!

Ο Απόστολος Καλδάρας εξακολουθεί να βαδίζει στα «βυζαντινά» μονοπάτια που ο ίδιος χάραξε από τις αρχές της δεκαετίας του '70 και φτιάχνει με μοναδική μαεστρία πολύ όμορφες μελωδίες, οι οποίες ταιριάζουν απολύτως στη φωνή του αξέχαστου Στράτου. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά που ο συνθέτης υπογράφει και τους στίχους σε όλα τα κομμάτια του δίσκου (πλην ενός), κάτι που ποτέ στο παρελθόν δεν είχε κάνει σε ολοκληρωμένη δουλειά.

Το πιο γνωστό τραγούδι του άλμπουμ είναι βεβαίως το «Αργά είναι πια αργά», όμως τα καλύτερα είναι αλλού: «Τα άγια χώματα», «Ακριβά πληρώνω», «Διπλή απόψε κλειδαριά», «Κακολόγα με» και το κορυφαίο όλων «Ανάθεμα τα χείλια της». Εκπληκτικά κομμάτια, με έναν Στράτο στις καλύτερες στιγμές του!

Στο οπισθόφυλλο του δίσκου υπάρχει εκτενές σημείωμα του συνθέτη που εξηγεί τους λόγους δημιουργίας του κι ευχαριστεί όσους συνέβαλαν για να γίνει πραγματικότητα, καθώς και φωτογραφία του στο στούντιο με τον Διονυσίου. Χαρακτηριστικό είναι το ότι μόνο σε ένα τραγούδι - «Συγνώμη που αγάπησα εκείνη» - υπάρχει σεκόντο και είμαι σίγουρος (αν και δεν αναγράφεται πουθενά) ότι ακούγεται η φωνή της Χαρούλας Αλεξίου...

Να σημειωθεί ότι το εξαιρετικό ορχηστρικό «Βυζαντινός αέρας» απέκτησε στίχο και φωνή το 1981, όταν ο Καλδάρας του έβαλε λόγια και το ερμήνευσε ο Ηλίας Κλωναρίδης στο δίσκο «Η συνάντηση».

Παραγωγός ήταν ο Νίκος Κιάμος και η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της Columbia με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο και βοηθούς τους Γιώργο Τζάννες και Γιάννη Παπαϊωάννου.

Και η τραγική ειρωνεία: Καλδάρας και Διονυσίου έφυγαν αναπάντεχα από τη ζωή την ίδια χρονιά (1990) με διαφορά περίπου ενός μήνα (Απρίλιο ο συνθέτης, Μάιο ο τραγουδιστής)...

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Τ' αντρίκειο μάτι
2. Τ' άγια χώματα
3. Ακριβά πληρώνω
4. Του γιου σου κλέψε το σπαθί (στίχοι Λ. Παπαδόπουλου)
5. Διπλή απόψε κλειδαριά
6. Συγνώμη που αγάπησα εκείνη
7. Τα φυλλοκάρδια
8. Αργά είναι πια αργά
9. Ανάθεμα τα χείλια της
10. Κακολόγα με
11. Φιλοσοφία
12. Βυζαντινός αέρας (ορχηστρικό)

Από τους καλύτερους λαϊκούς δίσκους όχι μόνο της δεκαετίας του '80 αλλά και όλων των εποχών, καθώς πέραν πάσης αμφιβολίας συμμετέχει η «Εθνική Ελλάδος» του τραγουδιού μας με ελάχιστες εξαιρέσεις, καθώς υπήρχαν κι ερμηνευτές που είτε δεν ανήκαν στην τότε MINOS (Μαρινέλλα, Μητροπάνος, Μοσχολιού κ.α.), είτε απείχαν από τα δρώμενα του χώρου (Καζαντζίδης, Γαβαλάς κ.τ.λ.).

Ωστόσο, η προσπάθεια του Χρήστου Νικολόπουλου να συγκεντρώσει την «αφρόκρεμα» από διαφορετικούς χώρους της ελληνικής μουσικής σκηνής σε ένα δίσκο και μάλιστα με καινούργια τραγούδια ήταν απολύτως επιτυχής, αν αναλογιστούμε ότι κυκλοφόρησε τα Χριστούγεννα του 1986 και σε ελάχιστο χρονικό διάστημα πούλησε περισσότερα από 50.000 αντίτυπα κι έγινε χρυσός! Ένα από τα πρώτα είναι σίγουρα αυτό που έχω εγώ, αφού δε νομίζω να καθυστέρησα να το πάρω (σωστότερα: να μου το αγοράσουν...) περισσότερες από μια-δυο μέρες μετά την κυκλοφορία του...

Ουσιαστικά μιλάμε για μια δουλειά συλλεκτικής αξίας, αφού ουδέποτε συνυπήρξαν σε κάτι ανάλογο τόσα πολλά πρωτοκλασάτα ονόματα: Νταλάρας, Αλεξίου, Πάριος, Γαλάνη, Μητσιάς, Βιτάλη, Διαμάντη και οι αξέχαστοι Διονυσίου, Αγγελόπουλος και Θεοδόσης νομίζω ότι δε χρειάζονται το παραμικρό σχόλιο, αφού το έργο και η αξία τους μιλάνε από μόνα τους.

Ίσως το λιγότερο γνωστό να είναι εκείνο της Μαίρης Βάσου (πολύ καλή φωνή, χωρίς όμως σημαντική καριέρα), με την οποία ο Νικολόπουλος είχε συνεργαστεί το 1982 στο δίσκο «Ερωτικοί καημοί» όπου συμμετείχε και ο μακαρίτης Σάκης Τζελέπης και είχε κυκλοφορήσει από την εταιρεία "Salonica", όπου ανήκε στα πρώτα του δισκογραφικά βήματα και ο Πασχάλης Τερζής...

Όσον αφορά τα «Τραγούδια για τους φίλους μου», ο συνθέτης σημειώνει ότι ήταν ιδέα της Άννας Ραγκούση (συζύγου του Γιώργου Νταλάρα) και γράφτηκαν με γνώμονα τη φωνή του κάθε τραγουδιστή. Μάλιστα, είναι η πρώτη φορά που ο Νικολόπουλος «τολμά» να παίξει το ρόλο του ερμηνευτή και με θετικά αποτελέσματα, κάτι που τον οδήγησε στο να το επαναλάβει πολλές φορές στα επόμενα χρόνια μέχρι και τις μέρες μας.

Στο οπισθόφυλλο, εκτός από το σημείωμα του δημιουργού υπάρχουν και φωτογραφίες από το στούντιο καθώς και η αντίστοιχη του εξωφύλλου σε ασπρόμαυρο φόντο. Πάνω σ' αυτή του κάθε τραγουδιστή αναγράφεται το τραγούδι που λέει και ο χώρος στον οποίο βρίσκεται (π.χ. «Μοιάζουμε» Μανώλης Μητσιάς Α1 που σημαίνει το πρώτο τραγούδι της πρώτης πλευράς). Η «φωτογραφική» παρουσία του Γιάννη Πάριου και της Λίτσας Διαμάντη είναι προϊόν φωτομοντάζ, καθώς την ημέρα της κοινής φωτογράφησης δε μπόρεσαν να βρεθούν στο χώρο που έγινε...

Παραγωγός ήταν ο Αχιλλέας Θεοφίλου και η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο Polysound με ηχολήπτη τον Γιάννη Σμυρναίο. Όσον αφορά τα τραγούδια, ακούστηκαν κι έγιναν επιτυχίες τουλάχιστον τα μισά από αυτά. Διαβάστε τους τίτλους και θα καταλάβετε...!

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Μοιάζουμε (Μ. Μητσιάς)
2. Αν τελείωνε η ζωή (Στ. Διονυσίου)
3. Πώς μπορεί (Ελ. Βιτάλη)
4. Έτσι σ' αγάπησα (Δ. Θεοδόσης)
5. Φοβάμαι (Δ. Γαλάνη)
6. Κάποια, κάπου, κάποτε (Γ. Νταλάρας)
7. Καλύτερα ελεύθερος (Γ. Πάριος)
8. Το διαβολάκι (Χ. Αλεξίου)
9. Τώρα που έφυγες (Λ. Διαμάντη)
10. Οι δρόμοι της ανατολής (Χρ. Νικολόπουλος)
11. Με χρώματα κι αρώματα (Μ. Βάσου)
12. Όταν χορεύεις μάτια μου (Μ. Αγγελόπουλος)