Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης και η συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη… (Αφιέρωμα)

Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης

Σαν σήμερα, στις 29 Μαρτίου 2011, έφυγε από κοντά μας ο  αναμορφωτής του νεοελληνικού θεάτρου Ιάκωβος Καμπανέλλης. Γεννήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 1921 στην Νάξο όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Μετά τις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για βιοποριστικούς λόγους. Από μικρή ηλικία διακρινόταν για τη φιλομάθειά του και προσπαθούσε να διαβάζει καθετί που του κέντριζε το ενδιαφέρον. Η βαθιά αγάπη του στη μελέτη λογοτεχνικών βιβλίων καθώς και βιβλίων ποικίλης ύλης τον βοήθησε καθοριστικά κατά τη διαμόρφωση του δικού του καλλιτεχνικού χαρακτήρα. Υπήρξε πολυγραφότατος και πολυδιάστατος αφού, εκτός από θεατρικός συγγραφέας, ασχολήθηκε με την πεζογραφία, την αρθρογραφία, τη δοκιμιογραφία καθώς και τη συγγραφή στίχων που συμπεριλήφθηκαν σε πολυακουσμένους κύκλους τραγουδιών. Τα έργα του άγγιξαν το κοινό και εντυπώθηκαν στην καρδιά του λαού μας κερδίζοντας το δύσκολο στοίχημα με το χρόνο. Λόγω του βαρυσήμαντου έργου του και της πολύπλευρης προσφοράς του το Υπουργείο Πολιτισμού ανακήρυξε το 2022 ως Λογοτεχνικό Έτος Ιάκωβου Καμπανέλλη τιμώντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο τον εμπνευσμένο δημιουργό.

Στο παρόν αφιέρωμα θα ασχοληθούμε με τη συνεργασία του Καμπανέλλη με τον Μίκη Θεοδωράκη που άφησε ιστορικά έργα δυσθεώρητης αξίας. Η πρώτη τους σύμπραξη ήταν στο θεατρικό έργο «Η γειτονιά των αγγέλων» που πρωτοπαρουσιάστηκε στο θέατρο Κοτοπούλη-Ρεξ τον Οκτώβριο του 1963. Το εν λόγω θεατρικό αφορά μια κλασική ιστορία της εποχής στην οποία μια πλούσια κοπέλα (Τζένη Καρέζη) ερωτεύεται ένα φτωχόπαιδο (Νίκος Κούρκουλος) με όλα τα προβλήματα που εμφανίζονται σε μια συντηρητική κοινωνία. Σε αυτό ο Καμπανέλλης παρουσιάζει την ελληνική κοινωνίας της εν λόγω δεκαετίας σε μια παράσταση που επενδύθηκε μουσικά από τον Μίκη με τέσσερα τραγούδια τα οποία τελικώς έμειναν στη μουσική ιστορία του τόπου μας:

• Το ψωμί είναι στο τραπέζι
• Από το παράθυρό σου
• Δόξα τω Θεώ
• Στρώσε το στρώμα σου

Τα τραγούδια απέδωσαν οι πρωταγωνιστές Νίκος Κούρκουλος και Τζένη Καρέζη με συνοδεία χορωδίας. Λίγο αργότερα, εντός του 1963,  τα τραγούδια ηχογραφήθηκαν σε δίσκο στον οποίο συμμετείχε ο Βαγγέλης Σειληνός, που  ήταν ο χορογράφος της  παράστασης, καθώς  κι ο Γιάννης Πουλόπουλος σε μια από τις πρώτες του εμφανίσεις στη δισκογραφία. Στη συνέχεια ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης απέδωσε το «Δόξα τω Θεώ» και το «Στρώσε το στρώμα σου» συμβάλλοντας στην ευρύτερη αποδοχή των τραγουδιών αυτών. Πρέπει, ασφαλώς, να τονιστεί ότι το κυρίαρχο μουσικό θέμα από το «Στρώσε το στρώμα σου» αποτέλεσε τη βάση για την πολυθρύλητη μουσική του Ζορμπά που έκανε παγκοσμίως διάσημο τον Μίκη.

Η μουσική της παράστασης συμπεριλάμβανε και τα  ορχηστρικά: «Πενιά», «Οι χαρταετοί», «Ο χασαποσέρβικος», «Στης γειτονιάς τον ουρανό», «Ερωτική σκηνή» και «Ζεϊμπέκικος». Ειδικότερα, τα τρία πρώτα έγιναν πασίγνωστα και σε αυτό συνετέλεσε, οπωσδήποτε, και η καταπληκτική πενιά του Γιώργου Ζαμπέτα. Οι δε «Χαρταετοί» έχουν γνωρίσει αναρίθμητες επανεκτελέσεις στο πέρασμα των δεκαετιών. Τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουν ακουστεί σε χιλιάδες, κυριολεκτικά,  μουσικές εκδηλώσεις ενώ ήταν και το μουσικό κομμάτι εισαγωγής της πολύ επιτυχημένης τηλεοπτικής σειράς της Κάκιας Ιγερινού «Περί ανέμων και υδάτων».  Σημειωτέον, όμως,  ότι η θεατρική παράσταση δεν είχε εμπορική επιτυχία και μετά από ένα περίπου μήνα διακόπηκε. Παρόλα αυτά η μουσική του έργου αγαπήθηκε από το κοινό και θεωρείται ως κλασική πλέον. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1969, ο Γιάννης Δαλιανίδης σκηνοθέτησε την κινηματογραφική ταινία «Γυμνοί στον δρόμο», με πρωταγωνιστές τον Νίκο Κούρκουλο και την Ζωή Λάσκαρη, που ήταν ουσιαστικά η  κινηματογραφική διασκευή της «Γειτονιάς των Αγγέλων».

Αναμφιβόλως, κομβικό σημείο που σημάδεψε τη ζωή του Ιάκωβου Καμπανέλλη και τη μετέπειτα πορεία του ήταν η σύλληψή του και ο εγκλεισμός του το 1943 στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν στην Αυστρία όπου παρέμεινε έως τον Μάιο του 1945 όταν οι κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από τον Αμερικανικό στρατό. Τα βιώματά του στο Μαουτχάουζεν άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα επάνω του όπως και σε κάθε κρατούμενο σε κάθε στρατόπεδο συγκέντρωσης των ναζί. Αυτό το δράμα, πέρα από κάθε φαντασία και οποιαδήποτε ανθρώπινη λογική που προξένησαν οι ναζιστικές ορδές, το κατέγραψε στο χρονικό «Μαουτχάουζεν» που κυκλοφόρησε το 1961 από τις εκδόσεις «Θεμέλιο». Η μεγάλη επιτυχία του χρονικού παρακίνησε τον Καμπανέλλη να γράψει τους στίχους τεσσάρων τραγουδιών που μελοποιήθηκαν από τον Μίκη Θεοδωράκη και συγκροτούν τον περίφημο κύκλο τραγουδιών «Μαουτχάουζεν» (1966)  με τα θρυλικά κομμάτια:

• Άσμα ασμάτων (Τι ωραία που είναι η αγάπη μας)
• Ο Αντώνης
• Ο δραπέτης
• Άμα τελειώσει ο πόλεμος

Τα εν λόγω τραγούδια σφραγίστηκαν από τις συνταρακτικές ερμηνείες της Μαρίας Φαραντούρη που έδειξε τις μοναδικές φωνητικές της δυνατότητες. Το έργο αποτελεί καταδίκη της φρίκης και της παράνοιας  του πολέμου αλλά δείχνει κι ότι ο έρωτας, η ελπίδα και η αισιοδοξία μπορούν να φυτρώσουν ακόμα και σε ένα κολασμένο περιβάλλον όπως αυτό των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Αν και ο Μίκης μάς έχει χαρίσει δεκάδες ολοκληρωμένα έργα με εκατοντάδες πολυτραγουδισμένα άσματα, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι ο κύκλος Μαουτχάουζεν είναι από τις κορυφαίες δουλειές του και η συνεργασία του με τον Καμπανέλλη σε αυτό από τις πλέον αξιοπρόσεκτες και αξιόλογες.

Τα τραγούδια έχουν παρουσιαστεί σε πάμπολλα σημεία στον πλανήτη με πιο συμβολικό όλων το ίδιο το στρατόπεδο Μαουτχάουζεν σε μια ιστορική συναυλία που έλαβε χώρα τον Μάιο του 1988. Σε αυτήν τραγούδησαν, εκτός από την Μαρία Φαραντούρη,  η Elinoar Moav στα εβραϊκά και η Gisela May στα γερμανικά. Το έργο αγκαλιάστηκε με ιδιαίτερη θέρμη από τους Ισραηλινούς οι οποίοι είδαν στα κείμενα και τη μουσική δύο Ελλήνων το δικό τους δράμα αποτυπωμένο με γλαφυρό και έντονο τρόπο. Γενικά,  «Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν» είχε τόσο μεγάλη παγκόσμια αναγνώριση που το 2001 κατά την κατάληψη της Καμπούλ από τα στρατεύματα του ΝΑΤΟ, μετά την εκδίωξη των Ταλιμπάν, όταν ο Αφγανικός στρατός εισερχόταν στην πρωτεύουσα ακουγόταν «Ο Αντώνης» από μεγάφωνα στρατιωτικών οχημάτων.

Επίσης, το 2014 στο Κομπάνι (ή Κομπάνε) της Συρίας οι Κούρδοι μαχητές επένδυσαν πλάνα γυναικών-μαχητριών που πολεμούσαν κατά του ισλαμικού κράτους χρησιμοποιώντας τον «Αντώνη». Η ίδια μουσική αποτέλεσε επαναστατικό θούριο για τους Τουπαμάρος, Εθνικό Απελευθερωτικό Κίνημα της Ουρουγουάης κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970.

Μετά την πτώση της χούντας και την Παλινόρθωση της Δημοκρατίας, οι δύο δημιουργοί ξανασυνεργάστηκαν στο θεατρικό έργο «Ο εχθρός λαός» (1975) που ανέβασε ο θίασος Καζάκου-Καρέζη. Σε αυτό συμπεριλήφθηκαν έξι τραγούδια που τα απέδωσαν η Τζένη Καρέζη, ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου και ο ίδιος ο συνθέτης:

• Αρνιέμαι  (Β. Παπακωνσταντίνου)
• Ο αδελφός τον αδελφό (Β. Παπακωνσταντίνου, Τ. Καρέζη)
• Πέτρουλας  (Μ. Θεοδωράκης)
• Λαχτάρησα μια χώρα (Τ. Καρέζη)
• Του χωρισμού (Β. Παπακωνσταντίνου)
• Ο εχθρός λαός (Β. Παπακωνσταντίνου)

Πιο γνωστό, βεβαίως, απ’ όλα είναι το περίφημο «Αρνιέμαι» που ακούγεται κατά κόρον στους εορτασμούς για την επέτειο του Πολυτεχνείου. Η θεματολογία του έργου δεν απέχει πολύ από «Το μεγάλο μας τσίρκο» αλλά έχει ως αφετηρία τα δραματικά γεγονότα του Εμφυλίου σε αντίθεση με «Το μεγάλο μας τσίρκο» που καταπιάνεται με περισσότερες περιόδους ξεκινώντας  από τα χρόνια του Όθωνα συμπεριλαμβάνοντας γεγονότα όπως τη Μικρασιατική Καταστροφή και  τη γερμανική κατοχή χωρίς να παραλείπει υπαινιγμούς για τη μεταπολεμική ιστορία της χώρας και τη χούντα. Οπωσδήποτε, τα λόγια του Καμπανέλλη και η μουσική του Μίκη δημιούργησαν ένα ακόμα εξαίρετο έργο.

Ουσιαστικά, η συνεργασία Καμπανέλλη-Θεοδωράκη άφησε σχετικώς λίγα αλλά εξόχως σημαντικά τραγούδια που έχουν χαραχτεί στη συλλογική μνήμη. Ωστόσο, και μόνο στη μπαλάντα του Μαουτχάουζεν να είχαν μείνει, η συνεργασία τους θα ήταν σπουδαία και θα είχε γραφτεί, ούτως ή άλλως, με χρυσά γράμματα στην καλλιτεχνική ιστορία του πλανήτη μας.

Ο Καμπανέλλης ευτύχησε να αναγνωριστεί νωρίς το έργο του και να τιμηθεί με πολλές βραβεύσεις εν ζωή, κάτι πολύ σπάνιο για τη χώρα μας.  Μεταξύ των πολλών διακρίσεων που έλαβε, εξέχουσα θέση κατέχει η παμψηφεί εκλογή του το 1999  στην Ακαδημία Αθηνών  ενώ το 2001 το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου του ζήτησε να γράψει τον λόγο για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου.  Το 2000 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας του απένειμε το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα.

Γενικώς, θεωρείται ως ο βασικός παράγοντας εξόδου του νεοελληνικού θεάτρου από την απομόνωση και το οδήγησε από την επιθεώρηση και την ηθογραφία στον κοινωνικό ρεαλισμό, τη σάτιρα και  τον ποιητικό συμβολισμό. Χωρίς αμφιβολία  εξέφρασε γλαφυρά  τις καταστάσεις που βίωσε η χώρα μας κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20^ου αιώνα και προσέφερε υψηλότατης ποιότητας έργο που εμπλούτισε τον Πολιτισμό μας.

Δίκαια έχει χαρακτηριστεί ως ο Πατριάρχης του νεοελληνικού θεάτρου και ήταν απολύτως λογικό το  2022 να  ανακηρυχθεί από το υπουργείο Πολιτισμού ως έτος Ιάκωβου Καμπανέλλη.

Βιβλιογραφία

1. Επίσημος ιστότοπος του Ιάκωβου Καμπανέλλη https://www.kambanellis.gr/
2. Περιοδικό Μετρονόμος, τεύχος 79, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2021, με αφιέρωμα στον Ιάκωβο Καμπανέλλη
3. Δισκογραφία «Γειτονιάς των Αγγέλων»
4. Δισκογραφία «Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν»
5. Ιστότοπος για τον Μίκη Θεοδωράκη με αναφορά στο Μαουτχάουζεν https://www.mikistheodorakis.gr/el/music/ergography/beforedictatorship/?nid=4695
6. Ιστότοπος για το έργο του Μίκη Θεοδωράκη https://theodorakism.blogspot.com/2014/10/blog-post_11.html
7. Δισκογραφία «Ο εχθρός λαός»
8. Εφημερίδα  «Το Βήμα», φύλλο της 17^ης Οκτωβρίου 2014

—————

*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση υλικού γραπτού ή οπτικού, χωρίς την άδεια του Music Corner…