Της Παρασκευής Παπαγιάννη
Σκηνή 1η: Συναντάω τόσους τρελούς όταν περιπλανιέμαι στη χώρα του Θεού.
Κάπου στα 1977. Μια 13χρονη πιανίστα εμφανίζεται μαζί με έναν άνδρα με περιβολή ιερέα σε διάφορα μπαρ της Ουάσινγκτον. Ίσως είναι κάποιο παραστατικό επινόημα. Οι ιδιοκτήτες και οι συνδαιτυμόνες (στην πλειοψηφία τους λομπίστες και πολιτικοι παράγοντες) σηκώνουν τους ώμους και συνεχίζουν. Business as usual.
Λίγο τους αγγίζει και το ότι η πιανίστα είναι κυριολεκτικά ένα παιδί θαύμα. Η άρνηση της όμως να διαβάσει παρτιτούρες και να εκτελέσει τη μουσική υπερβολικά λευκών -πλην όμως επίσης επί αιώνες νεκρών- ανδρών της έχουν κοστίσει την υποτροφία της στο περίφημο Peabody Conservatory παρόλο που είναι η νεότερη εισαχθείσα στην ιστορία του.
Η πιανίστα όμως τώρα δεν έχει πολλές εναλλακτικές. Για την ώρα το πιάνο της θα συνοδεύει το γλιστερό υπόηχο που κάνει το χρήμα κατά τη διακίνηση του από ισχυρούς άνδρες με υπερβολικά λευκούς γιακάδες. Δε θα ξεχάσει όμως ποτέ αυτό το παράταιρο θέατρο με τα κοκτέιλ και τις ρευστές χειραψίες.
Σκηνή 2η: Πολύ λυπάμαι φίλε μου, πήγαινε να σφυρίξεις αυτόν το σκοπό δίπλα στον τοίχο του νεκροταφείου.
Βρισκόμαστε στο 2001. Η καλεσμένη του David Letterman έχει αμφιταλαντευτεί ως πρός το ποιό τραγούδι θα ταίριαζε καλύτερα στην περίσταση. Τα φώτα χαμηλώνουν και ξεκινάει: “Well the smart money’s on Harlow…..” Ο Θάνατος παρακολουθεί σαν γέρος μπάρμαν τις ανοησίες των θνητών μέσα στην απελπισία τους για περισσότερο χρόνο. Η αφηγήτρια και μεταφράστρια του Tom Waits διαβεβαιώνει “Just close your eyes son, this won’t hurt a bit” και κλείνει με μια ικεσία-ψίθυρο στο Χρόνο. O παρουσιαστής την αγκαλιάζει συγκινημένος και της φιλάει το χέρι.
Είναι μία εβδομάδα μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Οι κάτοικοι της Νέας Υόρκης δεν έχουν προλάβει ακόμη να δουν τη σκόνη απ’ τα ερείπια να καταλαγιάζει. Στο ραδιόφωνο έχει απαγορευτεί το Imagine του John Lennon. Στα “γεράκια” του George W Bush δεν αρέσει αυτή η ιστορία που θέλει να πει.
*******************
Στην ηλικία των μόλις 3 ετών η Tori Amos (γεννημένη στη Βόρεια Καρολίνα και μεγαλωμένη στο Maryland και με καταγωγή Cherokee από την πλευρά της μητέρας της) μπορεί να αναπαράγει ολόκληρα κομμάτια εξ’ ακοής. Οι γονείς της (η Mary Ellen Copeland και ο αιδεσιμότατος Edison McKinney Amos) λέγεται ότι βάζουν στο κάθισμα του πιάνου τηλεφωνικούς καταλόγους ώστε να φτάνει τα πλήκτρα για να παίξει. Έχει κάποιας μορφής συναισθησία και “βλέπει” τη μουσική ως φως. Μπορείς να πείς και ότι ζει μέσα σε ένα καλειδοσκόπιο.
Από νωρίς, κι ενώ φοιτά ακόμη στο αυστηρό και απαιτητικό Peabody Conservatory του πανεπιστημίου John Hopkins ακούγοντας τη μουσική της Nina Simone, του Jimi Hendrix και των Led Zeppelin άρχιζει να αντιλαμβάνεται πόσο μπορεί η τραγουδοποιία να διαμορφώσει την πραγματικότητα. Οι πολιτικές διαστάσεις που έχουν η παραγωγή αλλά και η κατανάλωση της τέχνης την απασχολούν διαρκρώς. Δε θα μπορούσε άλλωστε διαφορετικά να καταγράψει τόσο οξυδερκώς τις προκλήσεις αλλά και της έκσταση της γυναικείας εμπειρίας στα τέλη του 20ου αιώνα.
Η Tori Amos υπήρξε πάντα μια καλλιτέχνης με ισχυρά ηθικά ερείσματα και ανησυχίες. Το 1994 ιδρύει το RAINN (Rape, Abuse & Incest National Network), έχοντας η ίδια προσωπική εμπειρία σεξουαλικής κακοποίησης, την οποία περιγράφει στο ανατριχιαστικό Me And A Gun.
H δισκογραφία της είναι ανεξάντλητη και πάντα συνεπής στη μαχητικότητα και την ευρυματικότητα που χαρακτηρίζουν την καλλτεχνική της πορεία. Δε διστάζει ούτε να πειραματιστεί ηχητικά και μουσικά, ούτε και να ορθώσει ανάστημα: Το Little Earthquakes είναι ένα πύρινο κατηγορώ ενάντια στην πατριαρχία. Στο Scarlet’s Walk, και το American Doll Posse εξετάζει με καθαρό και θαρραλέο βλέμμα την πρωθυπουργια του George W Bush ενώ στο τελευταίο της άλμπουμ Native Invader ασχολείται με την κλιματική αλλαγή και τη βία που έχουν υποστεί οι αυτόχθονες της Αμερικής. Τα πρόσφατα απομνημονεύματά της με τίτλο Resistance κάνουν αναδρομή στο έργο της μέσα από το πρίσμα της πολιτικής. Η μουσική της λοιπόν κάθε άλλο παρά αποφεύγει τα ακανθώδη θέματα. Αντίθετα, διασχίζει με φόρα την πραγματικότητα: γράφει μαζί της κι όχι για να την διαφύγει.
Δε φοβάται όμως και να ομολογήσει πως κάποτε προσπάθησε να ξεφύγει από την κλίση της και να υποκύψει στην περιοριστική φόρμα του “radio friendly”. Μιλώντας για την πρώτη της δισκογραφική δουλειά με την Atlantic Records, το synthpop Y Kant Tori Read, που έγραψε με το ομώνυμο σχήμα αναφέρει:
Έχουμε μια παράξενη αγωνία να αποφύγουμε την αποτυχία. Μερικές φορές οι άνθρωποι θέλουν να αναπαράγεις αυτό που σου έφερε επιτυχία αντί να σε βλέπουν να εξελίσσεσαι.
Παρασύρθηκα. Είχα παλέψει τόσο πολύ καιρό, στέλνοντας ντέμο και λαμβάνοντας διαρκώς απορρίψεις, που ένιωσα ότι απλά θα πεθάνω εδώ στο πιάνο μπαρ. [….] Και είπα ‘θα κάνω αυτόν το συμβιβασμό, δεν πειράζει, θα μπω στο καλούπι και θα προχωρήσω’. Όταν κι αυτό απέτυχε το αίσθημα της απογοήτευσης ήταν ακόμη μεγαλύτερο. Αναγκάστηκα να μαζέψω ξανά τις δυνάμεις μου. [Ρώτησα τον εαυτό μου]. Τι είναι αυτό που πρέπει να κάνω για να ξυπνάω κάθε μέρα με τον αυτοσεβασμό μου ακέραιο; Έχω την πειθαρχία; Θα τηρήσω αυτήν τη δέσμευση ότι και αν συμβεί; Πως μπορείς να ζεις από την τέχνη σου και ταυτόχρονα να μπορείς να εκφράσεις αυτό που οφείλεις και θέλεις;
Μετά τη διάλυση του σχήματος Y Kant Tori Read, ταξιδεύει στην Αγγλία όπου γράφει και ηχογραφεί το πρώτο σόλο άλμπουμ της. Οι μούσες (οι οποίες σύμφωνα με την ίδια είναι 11) φαίνεται πως τη συγχώρησαν. Το Little Earthquakes προκαλεί σεισμό διαρκείας. Το περιεχόμενο αλλά και το ύφος του δίσκου παραμένουν απόλυτα επίκαιρα. (3 δεκαετίες και 15 άλμπουμ μετά) η φήμη της ως μια υποβλητική τραγουδοποιός μόνο μεγαλώνει. Η σχέση της με το κοινό δεν περιορίζεται στο δυναμικό χαρακτήρα των λάιβ της. Το κοινό είναι οι πληροφοριοδότες της. Οι δικές τους ανησυχίες είναι η πυρίτιδα για τη δημιουργική της διαδικασία.
Η ιδιόλεκτός της διαπνέεται από το ήθος του σωστού αφηγητή που σε οδηγεί να πάρεις την ερμηνεία στα χέρια σου. Ανάβει καινούργιους νευρώνες. Ξεθάβει φυλακισμένες έννοιες. Παίρνει το διαλυμένο λόγο και φτιάχνει συνθέσεις που είναι αιχμηρές και οδυνηρά όμορφες. Ο ήχος της διαστελλεται όπως το σύμπαν. Είναι γεμάτος τόση μαγεία, λαγόυμια και γκροτέσκο που δεν υπάρχει περίπτωση να βγείς από εκεί χωρίς να υποβληθείς σε κάποια φανταστική άβολη μετάλλαξη. Πολλοί είναι εκείνοι που την αποκαλούν “αιθέρια”, “ονειρική” και “εξομολογητική”. Η ίδια όμως διαφωνεί. Επιδιώκει να ισορροπεί τον πραγματισμό και την ποίηση, το μυστικισμό και τη μαχητικότητα και να δίνει βάρος στην αυθεντική καταγραφή της κοινωνικής και ιστορικής συγκυρίας έναντι της αυτοέκφρασης:
Η μουσική έχει μαγικές ιδιότητες, αλλά όχι επειδή δημιουργεί αυταπάτες. Αντίθετα παραμερίζει το παραπέτασμα, φέρνει διαύγεια και κατανόηση. Προσωπικά βρίσκω την καταγραφή πολύ πιο ενδιαφέρουσα από τη διαφυγή. Η δουλειά μου ως τραγουδοποιός είναι να μπορέσω να δω πίσω από τους κανόνες και να κάνω κάποιες ερωτήσεις. Θα επιτρέψουμε σε εκείνους οι οποίοι θέλουν να αρπάξουν περισσότερη εξουσία να το κάνουν υπό το πρόσχημα ότι μας προστατεύουν;
Η Tori δεν επιτρέπει όμως στο θυμό να την κατακλύσει. Μιλάει στοχαστικά, με ευθύτητα και χάρη. Έχει αποκρυσταλλώσει το νόημα της αντίστασης πολύ καλά: είναι το να μην αναπαράγεις “μια δυστοπική εικόνα της πραγματικότητας. (Να δημιουργείς) ώστε να επιβιώσεις και να συνδημιουργήσεις με την συγκυρία. Να αντισταθείς στην κατάθλιψη, την αβοηθησία.Υπάρχουν και πράγματα τα οποία είναι στον έλεγχό μας. Για παράδειγμα εγώ μπορώ να ελέγξω το αν θα κάνω μια σοβαρή και ειλικρινή καταγραφή αυτής της εποχής ή όχι.”
Φροντίζει να υπενθυμίζει στο κοινό της τη δύναμη που έχει η δημιουργική διαδικασία όταν αυτή λειτουργεί ως περιπέτεια και όχι σαν κάποιο είδος τιμωρίας (όπως συχνά καταλήγει ειδικά στο στάδιο της μαθητείας). Γνωρίζει από τη δική της πορεία πόσο σημαντικό είναι κανείς να διακρίνει την παραγωγικότητα από την αυτοπραγμάτωση και την αξιοπρέπεια. Αποφεύγει και διορθώνει τον εαυτό της όταν χρησιμοποιεί τη λέξη “δουλειά” για τη δημιουργία. Η δουλειά είναι παράξενη λέξη, όπως αναφέρει. Και κάτι ξέρει. Η Tori γνωρίζει και δεν ξεχνάει ούτε μια στιγμή πως ζούμε σε παράξενους καιρούς. Είναι κάτι που παρακολουθεί με επαγρύπνηση πολύ καιρό τώρα. Δε διστάζει να περιγράψει την παρούσα συνθήκη της πανδημίας ως “συναινετικό κατ’ οίκον περιορισμό” και να μας καλέσει με κάθε ευκαιρία να φανταστούμε και να σχεδιάσουμε την επόμενη μέρα από σήμερα κιόλας και να κρατήσουμε ο ένας τον άλλον ξύπνιους.
Ποιά είναι η ευθύνη του καλλιτέχνη όταν η δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο; Εδώ και [καποια χρόνια] συντελείται μια αφηγηματική επίθεση. Ένας πόλεμος ιδεών. Ο καθένας μας μπορεί να χειραγωγηθεί. Η πιο αποτελεσματική αμύνα απέναντι σ’ αυτήν την χειραγώγηση είναι ακριβώς το να είμαστε ενήμεροι ότι όλοι μπορούμε να χειραγωγηθούμε και ιδιαίτερα αν δεν είμαστε εναργείς και δεν φροντίζουμε να κάνουμε στους εαυτούς μας δύσκολες ερωτήσεις. Η αντίσταση στα διαστρεβλωμένα αφηγήματα είναι ο ορισμός της δύναμης σε καλλιτεχνικό και προσωπικό επίπεδο.
******************************************
Την Tori Amos μου τη σύστησε μια φίλη. Όπως πολύ γενναιόδωρα συνήθιζε μου έδωσε δύο χρωματιστές πλαστικές θήκες με “σπιτικές ανθολογίες”.
Πρέπει να ήμουν 20. Υπήρχαν πολλά πράγματα που με ενοχλούσαν βαθύτατα. Τα πιο πολλά αδιόρατα. Τα πιο πολλά κανονικοποιημένα. Είχα επιλέξει να κρύβομαι από την πραγματικότητα.
Μετά το πρώτο άκουσμα ήμουν σε μια αλλόκοτη ευτυχία για μήνες. Μου άρεσε να την ακούω στα σκοτεινά.
Μπαινόβγαινα στον κόσμο της για να ξεχαστώ και για να πάρω ακουστική κοινωνία (audio communion). Χωρίς να το ξέρω όμως αποκτούσα συναίσθηση γύρω από κάτι τρομερά ζωτικό: την αυθεντική δημιουργικότητα ως πράξη ίασης και αντίστασης. Χωρίς να το ξέρω έκλεβα κάτι από το θάρρος της.
Κάποιες φορές λοιπόν αν είσαι τυχερός ενόσω ψάχνεις κρυψώνες για τα μη αποδεκτά κομμάτια του εαυτού σου βρίσκεις και θησαυρούς για να τις γεμίσεις. Και κάπως έτσι καταλήγεις να μη χωράς σε κρυψώνες πια. Να μην τις θέλεις.
Πηγές:
https://en.wikipedia.org/wiki/Tori_Amos
https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/tori-amos-interview-christmastide-ep-b1767388.html
https://bombmagazine.org/articles/tori-amos-resistance/
https://www.vanityfair.com/style/2020/05/tori-amos-resistance-interview
https://www.youtube.com/watch?v=VVQrZEb0dhU