Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Στις 8 Απριλίου συμπληρώθηκαν 220 χρόνια από τη γέννηση του Εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού (1798-1857) και στις 10-11 Απριλίου συμπληρώθηκαν 192 χρόνια από την ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου. Πρόκειται ασφαλώς για δύο σπουδαιότατες επετείους με τεράστια επίδραση στην πορεία του τόπου μας κατά τα επόμενα χρόνια έως τις ημέρες μας.
Καταρχάς ο Σολωμός με το μεγαλειώδες έργο του δίκαια κέρδισε τον τίτλο του Εθνικού μας ποιητή όντας ίσως ο βασικότερος πυλώνας της πνευματικής παράδοσης του νέου Ελληνισμού. Χαρακτηριστικά είναι τα γραφόμενα του Νομπελίστα Οδυσσέα Ελύτη ο οποίος στην «Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό» ισχυρίζεται: «Αν κάποιος από τους Νεοέλληνες στάθηκε δάσκαλός μου, αυτός βέβαια ήτανε ο Σολωμός, το λέω με δέος γιατί κάθε γειτνίαση μαζί του με συντρίβει… Ο Σολωμός ήτανε πολύ μεγάλος ποιητής και πιστεύω ότι εάν οι ξένοι μπορούσαν να διαβάσουν ελληνικά θα τον είχαν κατατάξει μέσα στους πέντε δέκα κορυφαίους του κόσμου, όλων των αιώνων». Υψίστης σημασίας είναι και η συμπερίληψη του Σολωμού στο λόγο που εκφώνησε ο Ελύτης κατά την απονομή του Νόμπελ το 1979. Συγκεκριμένα ο Ελύτης είχε πει “Η υπόθεση Σολωμού είναι πολύ μεγάλη και πολύ ιερή για μένα. Μιαν ολόκληρη ζωή περιμένω να αισθανθώ ώριμος για να μιλήσω όπως του αξίζει. Και η στιγμή δεν έφθασε. Ίσως δεν φτάσει ποτέ” .
Οπωσδήποτε η συνάντηση του Σολωμού με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη στη Ζάκυνθο το 1823 υπήρξε καταλυτική για την πορεία του Σολωμού και, κατ’ επέκταση της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας αφού ο σπουδαίος πολιτικός και ιστοριογράφος κατάφερε πείσει το νεαρό τότε Ζακυνθινό να γράψει στα ελληνικά, μια γλώσσα που δεν την γνώριζε αφού η μητρική του γλώσσα ήταν τα ιταλικά. Έτσι ο Σολωμός ξεκίνησε να μαθαίνει ελληνικά και έγραψε το πρώτο ποίημα στη γλώσσα μας που είναι το πασίγνωστο “Η ξανθούλα” (την είδα την ξανθούλα την είδα ψες αργά..). Το 1825 ο Σολωμός έγραψε τον “Υμνο εις την Ελευθερία“, τμήμα του οποίου έγινε ο Εθνικός Ύμνος της χώρας μας το 1865 και, μπορούμε να πούμε, ότι το νερό είχε μπει στο αυλάκι, δηλαδή είχε ξεκινήσει για τα καλά να μεγαλουργεί στην ελληνική γλώσσα.
Την ίδια χρονιά και συγκεκριμένα τον Απρίλιο του 1825 ξεκίνησε η Β’ Πολιορκία του Μεσολογγίου από τις δυνάμεις του Κιουταχή. Κατά την πρώτη φάση της πολιορκίας, που οριοθετείται έως τον Δεκέμβριο του 1825, οι Ελληνικές δυνάμεις είχαν αποκρούσει επιτυχώς τις Οθωμανικές. Στη συνέχεια οι Οθωμανοί ενισχύθηκαν από τον Αιγύπτιο Ιμπραήμ και η κατάσταση των πολιορκούμενων άρχισε να γίνεται ολοένα και δυσκολότερη με δεδομένο μάλιστα ότι ο θρυλικός Ανδρέας Μιαούλης δεν κατάφερε να σπάσει το ναυτικό αποκλεισμό της πόλης, όπως είχε κάνει κατά τους προηγούμενους μήνες, για να βοηθήσει τους κατοίκους της μαρτυρικής πόλης. Έκτοτε η κατάσταση των Μεσολογγιτών επιδεινώθηκε και άρχισε να ορθώνεται απέναντί τους ο χειρότερος εχθρός, η πείνα, που έκαμψε σε μεγάλο βαθμό την αμυντική ικανότητα των υπερασπιστών της πόλης οι οποίοι είχαν φτάσει πλέον σε τραγικό σημείο αφού τρέφονταν ακόμα και με ποντίκια. Έτσι το βράδυ του Σαββάτου του Λαζάρου, ήτοι στις 10 Απριλίου 1826, ξεκίνησε η ηρωική Έξοδος η οποία ολοκληρώθηκε την επομένη ημέρα Κυριακή των Βαΐων (“Κοίτα με φύλλα της Λαμπρής, με φύλλα του Βαϊώνε, το θεϊκό σου πάτημα δεν άκουσα δεν είδα…”) κατέληξε σε πανωλεθρία με τεράστιες απώλειες της Ελληνικής πλευράς.
Μετά την πτώση του Μεσολογγίου η Επανάσταση είχε κατασταλεί σε μεγάλο βαθμό. Όμως η ηρωική Έξοδος και η θυσία χιλιάδων ανθρώπων δεν πήγε χαμένη αφού συγκίνησε τους Ευρωπαίους αναθερμαίνοντας το φιλελληνικό ρεύμα και οδήγησε τις Μεγάλες Δυνάμεις να επισπεύσουν τις κινήσεις τους για την επίλυση του Ελληνικού ζητήματος. Συμπερασματικά μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η θυσία των Ελλήνων και των Φιλελλήνων δεν πήγε χαμένη αλλά έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στο δύσκολο δρόμο προς την Ανεξαρτησία.
Ο Σολωμός εμπνεύστηκε από την συγκλονιστική ιστορία της Εξόδου και έγραψε ένα από τα κορυφαία έργα του, αν όχι το σημαντικότερο, που αναφέρεται ακριβώς σε αυτό το τραγικό γεγονός. Το έργο είναι φυσικά οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, μία σύνθεση επική και συνάμα λυρική με πολλές φιλοσοφικές προεκτάσεις, που αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα όχι μόνο της Ελληνικής αλλά και της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας. Πρέπει φυσικά να σημειωθεί ότι το ποίημα του Σολωμού έμεινε ημιτελές και εκδόθηκε μετά το θάνατο του Εθνικού μας ποιητή από το μαθητή του, γνωστό συγγραφέα και μεταφραστή, Ιάκωβο Πολυλά.
Έναν αιώνα περίπου μετά την πρώτη έκδοση του ποιήματος και συγκεκριμένα το 1963 ένας νεαρός συνθέτης 24 ετών ξεκίνησε δειλά δειλά τη μελοποίηση μέρους του ποιήματος την οποία ολοκλήρωσε 14 χρόνια αργότερα το 1977. Ο συνθέτης ήταν βέβαια ο μεγαλοφυής Γιάννης Μαρκόπουλος, “ένα από τα φωτεινότερα πρόσωπα του Ελληνικού Πολιτισμού“, όπως είχε δηλώσει σε τηλεοπτική συνέντευξη πριν μια δεκαετία ένας από τους αξιολογότερους στιχουργούς μας, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος. Αξίζει να αναφερθεί ότι μερικά από τα γνωστότερα τραγούδια του δίσκου όπως “Μητέρα μεγαλόψυχη”, “Πειρασμός”, “Εξοδος” (Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά) τα έγραψε στην εποχή του Πολυτεχνείου.
Στο δύσκολο εγχείρημα της επιλογής των κατάλληλων προς μελοποίηση στίχων και του γενικότερου σχεδιασμού του λιμπρέτου ο Μαρκόπουλος συνεπικουρήθηκε από τον καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και μετέπειτα Ακαδημαϊκό Λίνο Πολίτη που ήταν ο κλασικότερος ίσως μελετητής του έργου του Σολωμού κατά τον 20ο αιώνα. Συγκεκριμένα ο Μαρκόπουλος βασίστηκε στα χειρόγραφα του ποιητή, στα άπαντα του Πολυλά καθώς και σε ένα τόμο που του χάρισε ο Πολίτης.
Σημειωτέον ότι ο Μαρκόπουλος πάντοτε έτρεφε απεριόριστο σεβασμό για τον Σολωμό έχοντας δηλώσει σε παλαιότερη (2007) συνέντευξή του “Ο Σολωμός είναι ένας μεγάλος δάσκαλος για όλους μας, ένας διαχρονικός παππούς που πρέπει πάντοτε να τον ακούμε, ένας από τους σημαντικότερους ποιητές του κόσμου, ο γεννήτορας της νέας Ελληνικής γλώσσας που την εμπλούτισε με τη δημοτική λαλιά“. Σε άλλη συνέντευξή του (2014 ) είχε πει μεταξύ άλλων “Ο Σολωμός είναι εκτός συναγωνισμού όλων των ποιητών και είναι τυχερή η Ελλάδα που έχει έναν τέτοιο ποιητή“.
Ο Μαρκόπουλος έδωσε τελικά στο έργο τη μορφή λαϊκής λειτουργίας και το παρουσίασε για πρώτη φορά το 1977 στο γήπεδο του Παναθηναϊκού αφού δεν του παραχωρήθηκε άλλος χώρος. Ο συνθέτης είχε δηλώσει ότι ήταν μεγάλη τιμή για τον ίδιο να κατέβει ο Εθνικός μας ποιητής μπροστά σε 22 χιλιάδες νέους.
Στο δίσκο συμμετείχαν ο Νίκος Ξυλούρης, ο Λάκης Χαλκιάς, ο Ηλίας Κλωναρίδης, η μεγάλη ηθοποιός Ειρήνη Παππά ως αφηγήτρια, η χορωδία Πρεβέζης και περίπου 20 μουσικοί. Την ενορχήστρωση και τη διεύθυνση της ορχήστρας είχε αναλάβει ο συνθέτης. Η έκδοση του δίσκου έγινε από την COLUMBIA και η καταγραφή διήρκεσε περίπου δυόμιση μήνες. Το έργο παρουσιάστηκε δεκάδες φορές στη συνέχεια σε πολλά μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού. Σε μια από αυτές, στο Μεσολόγγι το 2002, ο Μαρκόπουλος αναγορεύτηκε επίτιμος δημότης της Ιερής Πόλης.
Όσον αφορά τα κομμάτια του δίσκου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο “Άκρα του τάφου σιωπή” η εισαγωγή με Κλωναρίδη και η συνέχεια με Ξυλούρη ήταν από τα εντυπωσιακότερα οπτικοακουστικά ντοκουμέντα που έχουμε απολαύσει ποτέ.
Γενικά ο Κλωναρίδης, με τη χαρακτηριστική βυζαντινή φωνή του, ήταν καταπληκτικός και κυρίως στο “Αλλ’ ήλιος αλλ’ αόρατος” όπου έδωσε μια από τις καλύτερες ερμηνείες στη σπουδαία καριέρα του. Επιπλέον ο Λάκης Χαλκιάς, προερχόμενος από μία εκ των σημαντικότερων μουσικών οικογενειών της Ελλάδας, ήταν εξαιρετικός και κυρίως απολύτως πειστικός κατά την ερμηνεία των κομματιών που ανέλαβε. Δεν θα μπορούσαμε να μην τονίσουμε την Έξοδο, το τελευταίο κομμάτι του έργου, στο οποίο η φωνή του και η ερμηνεία του μας ταξιδεύουν νοερά στην ιστορική στιγμή της Εξόδου. Επίσης, η Ειρήνη Παππά, πέρα από την έξοχη απόδοση στην αφήγηση, έδωσε μια από τις 2-3 κορυφαίες ερμηνείες, που έχουν ακουστεί από μη τραγουδιστές, στο συνταρακτικό “Αηδονολάλειε στήθος μου“. Όμως και ο ρόλος της χορωδίας ήταν ιδιαιτέρως ουσιαστικός αφού, κατά κάποιον τρόπο, αντιπροσώπευε των ηρωικό λαό του Μεσολογγίου και, κατ’ επέκταση, ολόκληρο το μαχόμενο Ελληνικό λαό.
Τέλος, ο μέγιστος Νίκος Ξυλούρης με την κρυστάλλινη φωνή του, άλλοτε λυρικός και δραματικός κι άλλοτε επικός και αποφασιστικός απέδωσε τέλεια, εκτός από το προαναφερθέν “Άκρα του τάφου σιωπή“, ιστορικά κομμάτια όπως “Μητέρα μεγαλόψυχη“, “Στα μάτια και στο πρόσωπο“, “Ο πειρασμός (Έστησε ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη)“, “Βαρώντας γύρου ολόγυρα“. Εν τέλει ο ασύγκριτος Ξυλούρης απέδειξε με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους, ύστερα από πολλές κομβικής σημασίας ερμηνείες πριν το 1977, ότι ήταν, πέραν πάσης αμφιβολίας, ο λαμπρότερος και σημαντικότερος τραγουδιστής στη χώρα κατά τη δεκαετία αυτή.
Όσο κι αν φαίνεται αξιοπερίεργο το έργο δεν αντιμετωπίστηκε πάντα με θετικά σχόλια αλλά με το πέρασμα του χρόνου βρήκε τη θέση του στο πάνθεον των κορυφαίων έργων όλων των εποχών αφού ο συνδυασμός υψηλότατης ποίησης και απαράμιλλης μουσικής, μαζί με την ανεκτίμητη προσφορά όλων των συντελεστών, έδωσαν ένα πραγματικά μνημειώδες αποτέλεσμα. Ιδιαίτερη σημασία έχουν τα λόγια του Βρετανού μουσικολόγου Πίτερ Κλέιτον το 1983 στην εφημερίδα “Sunday Telegraph” που είχε γράψει ότι “η μουσική του Μαρκόπουλου διαθέτει τέτοια ομορφιά ώστε μπορεί να σε απορροφήσει ακόμα και αν δεν έχεις την παραμικρή ιδέα για το νόημα του κειμένου“. Εξάλλου η μουσική έχει το χάρισμα να στέκεται, χάρη στην ευαισθησία της και την πλαστικότητά της, σε καθετί που αγγίζει.
Εμείς δεν έχουμε παρά να μελετάμε αυτό το εμβληματικό έργο αυτό είτε ως ποίημα είτε με τη μουσική προσέγγιση του συνθέτη και να το απολαμβάνουμε…
Δείτε περισσότερα σχετικά βίντεο
- https://www.youtube.com/watch?v=P85kXUQWGl8 Απόσπασμα από ταινία αφιερωμένη στο βίο του Διονυσίου Σολωμού
- https://www.youtube.com/watch?v=1waTI9-T7DQ “Οι Ελεύθεροι πολιορκημένοι”, αφιέρωμα της εκπομπής “Η Μηχανή του χρόνου”
- https://www.youtube.com/watch?v=dRk2XasncZs “Αλλ’ ήλιος αλλ’ αόρατος” από τον Ηλία Κλωναρίδη στην κλασική εκτέλεση του δίσκου του 1977
- https://www.youtube.com/watch?v=fYnypbYlCPA “Η θέλησή μου βράχος” από τον Λάκη Χαλκιά στη συναυλία που δόθηκε στο θέατρο Badminton στις 28-3-2007 για τα 150 χρόνια από το θάνατο του Σολωμού
- https://www.youtube.com/watch?v=yJlypLpgSus “Έξοδος” από τον Φραγκίσκο Βουτσίνο στη συναυλία στις 8-4-1998 στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Σολωμού.
Πηγές
- Βιβλίο “Γιάννης Μαρκόπουλος, ένας ζωντανός μύθος της σύγχρονης Ελλάδας“, Αλέξανδρος Ζώτος, εκδόσεις Καστανιώτη, 2009
- Εγκυκλοπαίδεια “Δομή”, τόμοι 18 και 26, Εκδόσεις Δομή ΑΕ
- Περιοδικό “Μετρονόμος“, αφιέρωμα στον Νίκο Ξυλούρη, τεύχος 36, Μάρτιος 2010
- Συνέντευξη του Γιάννη Μαρκόπουλου στον Λευτέρη Παπαδόπουλο στο πλαίσιο της εκπομπής “Συναντήσεις”, 2007
- Συνέντευξη του Γιάννη Μαρκόπουλου στην Άντζελα Τσιφτσή στο κανάλι της Βουλής, 2014
- Ιστότοπος https://www.literature.gr/sintaxidevontas-odisseas-elitis-dionisios-solomos-tis-tesi-baila/ με αφιέρωμα στην πνευματική συνάντηση Σολωμού-Ελύτη.