Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Με αφορμή την επέτειο της συμπλήρωσης 38 ετών από το θάνατο του θρυλικού Κρητικού λυράρη και τραγουδιστή Νίκου Ξυλούρη στις 8 Φεβρουαρίου θα αναφερθούμε στη σπουδαιότατη συνεργασία του με το μεγάλο Κρητικό συνθέτη Χρήστο Λεοντή. Η συνεργασία αυτή ήταν βραχύβια και δεν έδωσε παρά μόνο έντεκα τραγούδια αλλά η αξία της είναι τεράστια.
Οι δύο κολοσσιαίοι καλλιτέχνες συνεργάστηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και συγκεκριμένα το 1975. Αρχικά γράφτηκε ο ιστορικός δίσκος “Καπνισμένο τσουκάλι“, βασισμένος στο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου, ένα από τα κορυφαία έργα στην ιστορία της Ελληνικής μουσικής. Στο δίσκο αυτό ο Ξυλούρης τραγούδησε οκτώ τραγούδια που είναι όλα από αξιολογότατα έως αριστουργηματικά και έχουν κατακτήσει δίκαια τη θέση τους στο βάθρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας του τόπου μας:
1. “Αυτοί που περιμένουν“, με τον αξεπέραστο Κρητικό να δίνει μια πραγματικά συγκλονιστική ερμηνεία ενώ ακούγεται και η γλυκύτατη φωνή του εμβληματικού μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου. To συγκεκριμένο κομμάτι ήταν από τα δημοφιλέστερα του δίσκου και τραγουδήθηκε δεόντως σε συναυλίες.
2. “Εδώ είναι ένα φως αδελφικό” όπου ο εμπνευσμένος συνθέτης με τον ασύγκριτο ερμηνευτή στηρίζουν απόλυτα τον υπέρτατης αξίας ποιητικό λόγο του Γιάννη Ρίτσου.
3. “Αύριο μπορεί να μας σκοτώσουν” με τον Ξυλούρη να δίνει μέρος των εξωπραγματικών φωνητικών του δυνατοτήτων.
4. “Κι όχι να πείτε“, το πιο “χορευτικό” κομμάτι του έργου αφού μοιάζει με δημοτικό άσμα. Ένα όντως καταπληκτικό τραγούδι που αναμφισβήτητα είναι από τα ωραιότερα της δεκαετίας του 1970 και όχι μόνο.
5. “Έχεις ακόμα να κλάψεις πολύ” όπου κυριαρχεί η καθηλωτική απαγγελία του Ρίτσου ενώ η φωνή του Ξυλούρη ακούγεται στο βάθος.
6. “Αυτά τα κόκκινα σημάδια” με τον Κρητικό λυράρη να δίνει μια από τις πλέον συνταρακτικές ερμηνείες στην ιστορία της μουσικής μας. Το λόγια και η ιδανική απαγγελία του ποιητή με τη μαγική μουσική του συνθέτη και τη μοναδική χροιά της φωνής του τραγουδιστή δημιούργησαν ένα από τα αρτιότερα οικοδομήματα που έχουν ακούσει τα αυτιά μας. Η εικόνα του τοίχου με τα κόκκινα σημάδια είναι τόσο δυνατή και τόσο παραστατική που θεωρώ ότι καθίσταται ολοζώντανη.
7. “Και να αδελφέ μου” με μερικούς από τους ομορφότερους στίχους της Νεοελληνικής ποίησης όπως “Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου, απ’ τον κόσμο. Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο.”
8. “Τούτες τις μέρες”, ένα επικό κομμάτι σε ένα λυρικό έργο. Η ερμηνεία του Ξυλούρη είναι ο ορισμός της τελειότητας και θυμίζει την επίσης ανεπανάληπτη ερμηνεία του Γρηγόρη Μπιθικώτση στο “Θα σημάνουν οι καμπάνες” της Ρωμιοσύνης. Άλλωστε τα δύο αυτά κομμάτια- του ίδιου ποιητή- μοιάζουν στο ότι ξεκινούν γρήγορα, ακολουθεί αργός ρυθμός και έπειτα το εκρηκτικό τέλος που ξεσηκώνει τους πάντες.
Σημειωτέον ότι ο Λεοντής είχε γράψει τη μουσική του έργου κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και παρουσίαζε τα τραγούδια στη μπουάτ Αγρύπνια ενώ λίγο μακρύτερα ο Ξυλούρης τραγουδούσε κομμάτια του Γιάννη Μαρκόπουλου στη μπουάτ Λήδρα. Σε μια επίσκεψή του στην Αγρύπνια ο Ξυλούρης άκουσε τα τραγούδια και είπε στο συνθέτη ότι θέλει να τα τραγουδήσει ο ίδιος. Έτσι προχώρησε η συνεργασία τους και έδωσε το γνωστό, απολύτως επιτυχημένο, αποτέλεσμα.
Ο Λεοντής είχε πει μεταξύ άλλων τα εξής για τις εκτελέσεις του Ξυλούρη στο Καπνισμένο τσουκάλι: “Δεν με επηρέασε στις μελωδίες αφού αυτές ήδη υπήρχαν πριν τα τραγουδήσει ο ίδιος. Η ελευθερία όμως που εκπορεύεται από το ηχόχρωμα της φωνής του, ταίριαξε απόλυτα με το κλίμα των τραγουδιών και του λόγου. Δεν ήταν απλά μεσολαβητής αλλά μύστης μια τελετουργίας” ενώ ο Αρχάγγελος της Κρήτης είχε δηλώσει “Θεωρώ το Καπνισμένο τσουκάλι το αποκορύφωμα της καριέρας μου. Έχω πει ωραίους στίχους, ωραίους συνθέτες, ωραίους ποιητές και με όλους αυτούς πήγαινα και ένα σκαλέρι πιο πάνω. Όμως το πράγμα αυτό, το Καπνισμένο Τσουκάλι είναι το πιο τέλειο που βγήκε στην Ελληνική μουσική. Ενάμιση χρόνο τυραννιόμουν να το μάθω”. Τέλος, ο ίδιος ο Ρίτσος είχε πει ότι το Καπνισμένο Τσουκάλι είναι η πληρέστερη και ωραιότερη μελοποίηση των ποιημάτων του. Η δήλωση αυτή είναι τουλάχιστον εντυπωσιακή και εκπληκτική αν αναλογιστούμε ότι ο εκ Μονεμβασίας ποιητής είναι ο πιο μελοποιημένος της χώρας μας.
Οπωσδήποτε είναι αξιοπρόσεκτα όσα είχε δηλώσει ο Λεοντής για τη σχέση του με τον Ξυλούρη “Εκείνη την εποχή (σσ 1975) δεν είχα δραχμή και έμενα σε ένα μικρό σπιτάκι στην Αγία Παρασκευή. Μετά από πρόβα με τον Νίκο βρήκα κάποια χρήματα πάνω στο πιάνο. Στην αρχή θύμωσα και την επομένη του είπα ότι θα κόψω κάθε επαφή αν γινόταν ξανά. Ο Νίκος γνώριζε ότι περνούσα δύσκολα, σχεδόν δεν είχα να φάω και ήθελε να βοηθήσει ένα φίλο του“.
Στα τέλη του 1975 και συγκεκριμένα το Δεκέμβριο, ο Λεοντής προχώρησε στη δημιουργία ενός ακόμα εξαίρετου δίσκου με την ονομασία “Παραστάσεις” που περιλάμβανε συνθέσεις του δημιουργού για θεατρικές παραστάσεις αλλά και εργασίες βασισμένες σε έργα Ελλήνων ποιητών. Σε αυτό το δίσκο ο Ξυλούρης ερμήνευσε τρία τραγούδια:
Το ένα από αυτά ήταν “Οι νεκροί της πλατείας” από το πέμπτο μέρος του περίφημου Κάντο Χενεράλ (Γενικό Άσμα) του Νομπελίστα Χιλιανού ποιητή Πάμπλο Νερούδα, που θεωρείται ευρέως ως ο κορυφαίος ποιητής του 20ου αιώνα στη Νότια Αμερική. Ολόκληρο το Κάντο Χενεράλ είναι ένας ύμνος στον τιτάνιο αγώνα των λαών της Λατινικής Αμερικής για ελευθερία και δημοκρατία. Το συγκεκριμένο τραγούδι είναι πραγματικά υπέροχο και αποτυπώνει δραματικά την απαίτηση των τυραννισμένων λαών για δικαιοσύνη και συνεπώς τιμωρία των δολοφόνων εγκληματιών που “διατάξανε τη στυγερή εξόντωση“. Η μουσική του Λεοντή είναι σχεδόν μυστηριακή, η δε ερμηνεία του Ξυλούρη είναι απίστευτη, σαν να έβλεπε στα μάτια του και βίωνε ο ίδιος όλα αυτά που περιγράφει το απόσπασμα του ποιήματος. Πιθανόν τα βιώματά του από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου να τον βοήθησαν να δώσει τον καλύτερο εαυτό του αποδίδοντας αριστοτεχνικά το εν λόγω κομμάτι.
Το δεύτερο τραγούδι είναι “Ο ήλιος εβασίλεψε” από τα απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη. Πρόκειται για ένα από τα γνωστότερα και πιο χαρακτηριστικά τραγούδια που σχετίζονται με την Εθνεγερσία του 1821. Άλλωστε το κομμάτι των απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη, στο οποίο περιλαμβάνονται οι στίχοι του τραγουδιού, είναι από αυτά που διδάσκονται στα σχολεία και δύσκολα απουσιάζει από εκδηλώσεις που σχετίζονται με τη μεγάλη γιορτή της 25ης Μαρτίου.
Το τρίτο κομμάτι, που είναι και το διασημότερο, είναι ο ιστορικός “Θούριος” του Ρήγα με τον Ξυλούρη να δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας στην ασύλληπτη μουσική του Λεοντή. Ένα τραγούδι που συνδέεται όσο κανένα άλλο με την Εθνική Παλιγγενεσία του 1821 και έχει χαραχτεί βαθιά στη συλλογική μνήμη ως σύμβολο του ηρωικού αγώνα κατά των Οθωμανών. Στον Θούριο ο Ξυλούρης είναι ταυτόχρονα επικός και σπαρακτικός αποδίδοντας κατά τον καλύτερο τρόπο τα λόγια του μεγάλου προεπαναστατικού ήρωα, στοχαστή και αγωνιστή Ρήγα Φεραίου.
Δυστυχώς η δισκογραφική συνεργασία τους δεν συνεχίστηκε περαιτέρω ενώ και η προσωπική τους επικοινωνία έγινε πιο αραιή λόγω των διαφορετικών υποχρεώσεων του καθενός. Παρόλα αυτά η εκτίμησή τους παρέμεινε αμοιβαία σε υψηλότατο επίπεδο έως την αποφράδα ημέρα που ο Νίκος Ξυλούρης άφησε την τελευταία του πνοή στις 8-2-1980.
Εν κατακλείδι θα λέγαμε ότι το αρχαίο ρητό “Ουκ εν τω πολλώ το ευ” βρίσκει μια ακόμα ιδανική επιβεβαίωση στην τεράστιας σημασίας συνεργασία Λεοντή-Ξυλούρη που έδωσε λίγα αλλά άριστα κομμάτια που πάντα θα μας συντροφεύουν στις ζωές μας και στους αγώνες μας για έναν ομορφότερο, δικαιότερο και εν τέλει καλύτερο κόσμο.
Βιβλιογραφία
Τα λόγια των Νίκου Ξυλούρη και Χρήστου Λεοντή καθώς και τα στοιχεία για την επικοινωνία τους πριν τη δημιουργία του δίσκου “Καπνισμένο Τσουκάλι” ελήφθησαν από το βιβλίο “Νίκος Ξυλούρης….τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο”, εκδόσεις Μετρονόμος, 2010