Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Σαν σήμερα, στις 22 Ιουλίου 2018, άφησε την τελευταία του πνοή ο μεγάλος Μάνος Ελευθερίου (1938-2018), ένας πολυδιάστατος άνθρωπος του πνεύματος που άφησε ισχυρότατο αποτύπωμα στο Ελληνικό τραγούδι. Γενικά ο Ελευθερίου υπήρξε μια από τις κυριότερες μορφές στον Ελληνικό πολιτισμό κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα χωρίς να παραβλέπουμε τα πρώτα χρόνια του 21ου.
Χωρίς αμφιβολία έγινε περισσότερο γνωστός ως στιχουργός διαχρονικών μουσικών επιτυχιών αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί πως υπήρξε κι ένας πολύπλευρος άνθρωπος των γραμμάτων. Έγραψε συλλογές ποιημάτων, διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, λογοτεχνικές μελέτες ενώ εργάστηκε ως αρθρογράφος, επιμελητής εκδόσεων, εικονογράφος και ραδιοφωνικός παραγωγός. Σημαίνουσα ήταν η βράβευσή του με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας (2004) καθώς και η απονομή βραβείου για τη συνολική του προσφορά στην Ελληνική Λογοτεχνία και τον Ελληνικό Πολιτισμό (2013) από την Ακαδημία Αθηνών. Αναμφίβολα, όμως, το πολυτιμότερο βραβείο του ήταν η ευρύτατη αποδοχή του έργου του από τον Ελληνικό λαό και η συνεπακόλουθη αγάπη προς το πρόσωπό του. Αποτέλεσμα της πλουσιότατης σε όγκο και υψηλότατης σε ποιότητα παραγωγής του από το 1962, όταν εμφανίστηκε στη λογοτεχνική σκηνή της χώρας μας, είναι η συμπερίληψή του στους πλέον σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους της πατρίδας μας κατά την τελευταία εξηκονταετία.
Αναντιλέκτως, εξέχουσα θέση στο πολυσχιδές έργο του κατέχουν τα πάνω από 400 τραγούδια που έγραψε. Πολλά από αυτά, βεβαίως, έχουν τραγουδηθεί κατ’ επανάληψη και τραγουδιούνται και τώρα ενώ έχουν εντυπωθεί στη συλλογική μνήμη Ελληνικού λαού. Κάθε του τραγούδι είναι μια, μικρή ή μεγαλύτερη, ιστορία υψηλότατης αισθητικής με πολύ ενδιαφέρουσα θεματολογία που πάντοτε προβληματίζει. Ουσιαστικά είναι μικρά μονόπρακτα από έναν πρωτομάστορα της γλώσσας, όπως αναφέρει ο Δημήτρης Λέντζος που τον θεωρεί ως τον σημαντικότερο ποιητή-στιχουργό του περασμένου αιώνα. Άλλωστε τα τραγούδια του μπορεί να έρχονται από το παρελθόν αλλά αποτελούν έναν οδηγό προς το μέλλον με τη βαθιά φιλοσοφία που «κρύβουν». Εμπεριέχουν τον πόνο των απλών ανθρώπων και διαπνέονται από μια τραγικότητα. Η γραφή του ήταν διεισδυτική, πρωτότυπη και αυθεντική με στοιχεία από την ιστορία του Έθνους, επιτυγχάνοντας να μας δώσει αληθινά διαμάντια. Συνεπώς δεν είναι καθόλου υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι ήταν ποιητής με όλη τη σημασία της λέξης.
Ως γνωστόν ο Μάνος Ελευθερίου ήταν ενταγμένος στην Αριστερά και από τους βασικούς φορείς των αριστερών ιδεών στο Ελληνικό τραγούδι. Εξέφρασε το διαχρονικό αίτημα της χειραφέτησης των κατατρεγμένων διαπνεόμενος από έναν ειλικρινή ανθρωπισμό. Στο έργο του φαίνεται μία απογοήτευση από την ήττα του Ελληνικού εργατικού κινήματος καθώς και από τα προβλήματα του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού ο οποίος παρεξέκλινε από την διακηρυχθείσα πορεία του. Γενικά, δεν είναι καθόλου άστοχο να αναφέρουμε ότι μία πολύ βασική πηγή της έμπνευσής του ήταν το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο.
Συνεργασίες με συνθέτες και τραγουδιστές
Τους στίχους του μελοποίησαν οι κορυφαίοι Έλληνες συνθέτες και τους τραγούδησαν μερικοί από τους καλύτερους ερμηνευτές της χώρας μας. Ενδεικτικά αναφέρουμε, κατά φθίνουσα σειρά αριθμού τραγουδιών, μερικούς από τους συνθέτες που συνεργάστηκε: Μίκης Θεοδωράκης, Χρήστος Νικολόπουλος, Θανάσης Πολυκανδριώτης, Βασίλης Δημητρίου, Γιάννης Σπανός, Γιάννης Μαρκόπουλος, Σταύρος Κουγιουμτζής, Ηλίας Ανδριόπουλος, Θάνος Μικρούτσικος, Δήμος Μούτσης, Παντελής Θαλασσινός, Διονύσης Τσακνής, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Γιώργος Χατζηνάσιος καθώς και σε ελάχιστα τραγούδια με Μάνο Χατζιδάκι, Χρήστο Λεοντή, Λουκιανό Κηλαηδόνη, Γιώργο Ζαμπέτα, κ.α.
Μερικοί τραγουδιστές που είχαν την τύχη να ερμηνεύουν τα τραγούδια του είναι οι Γιώργος Νταλάρας, Μανώλης Μητσιάς, Δημήτρης Μητροπάνος, Αντώνης Καλογιάννης, Λάκης Χαλκιάς, Χαράλαμπος Γαργανουράκης, Στράτος Διονυσίου, κ.α. ενώ ένα τραγούδι του ερμήνευσε κι ο Στέλιος Καζαντζίδης. Από γυναικείες φωνές συνεργάστηκε με Μαρία Δημητριάδη, Χάρις Αλεξίου, Βίκυ Μοσχολιού, Τάνια Τσανακλίδου, Ελένη Βιτάλη, Άλκηστη Πρωτοψάλτη, Σωτηρία Μπέλλου, Μαρία Φαραντούρη, κ.α.
Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές από τις αξέχαστες επιτυχίες του:
• Μαλαματένια λόγια
• Τα λόγια και τα χρόνια
• Ποιος τη ζωή μου
• Κάτω απ’ τη μαρκίζα
• Του κάτω κόσμου τα πουλιά
• Παραπονεμένα λόγια
• Άλλος για Χίο τράβηξε
• Το τρένο φεύγει στις οκτώ
• Ο Χάρος βγήκε παγανιά
• Σ΄ αυτή τη γειτονιά
• Σ’ αυτό το δύσκολο καιρό
• Στα χρόνια της υπομονής,
• Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες
• Οι ελεύθεροι κι ωραίοι,
• Σαν σβησμένο καρβουνάκι
• Το παλληκάρι έχει καημό
• Έχεις μάτια το φεγγάρι
• Τα χρέη της καρδιάς σου
• Το καριοφίλι μάνα μου
• Τώρα που θα φύγεις
• Η δίκοπη ζωή
• Η σούστα πήγαινε μπροστά
• Στη βρύση και τον ποταμό,
• Αν ήταν άστρα τα φιλιά σου
• Στων Αγγέλων τα μπουζούκια
και πάρα πολλά ακόμα
Ο τίτλος του άρθρου προφανώς δεν αναφέρεται μόνο στο θρυλικό ομότιτλο τραγούδι αλλά στο σύνολο των στίχων του που ήταν κυριολεκτικά «Μαλαματένια λόγια» τα οποία μελοποιήθηκαν και μας χάρισαν αριστουργήματα.
Ιδιαιτέρως σημαντικό είναι ότι ο μεγάλος ποιητής και στιχουργός δεν ήθελε να χρησιμοποιεί ταμπέλες και να διαχωρίζει τα τραγούδια ανάλογα με τις κατηγορίες. Θεωρούσε ότι «Ένα καλό τραγούδι είναι ένα καλό τραγούδι. Με την ίδια χαρά ακούω ένα ελαφρό του Μεσοπολέμου και ένα σύγχρονο λαϊκό και ένα ροκ αν είναι καλή η μουσική… Θέλω να με αγγίζει η μουσική…»
Ποιοι τον επηρέασαν
Σαφώς επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ανεξάντλητη δεξαμενή του δημοτικού τραγουδιού ενώ εκπεφρασμένη ήταν η αγάπη του για τον Ανδρέα Κάλβο όπως και για τον Εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Επίσης, δέχτηκε επιδράσεις από «τα Απομνημονεύματα» του Μακρυγιάννη, τον Κωνσταντίνο Καβάφη, τον Κώστα Καρυωτάκη, τον Κωστή Παλαμά και τον Μίλτο Σαχτούρη ενώ στενή ήταν η πνευματική του συγγένεια με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (παρόλο που ήταν αντίθετες οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις) αφού πολλές φορές επεξεργάστηκε τα ίδια στοιχεία με τον «Άγιο των Ελληνικών γραμμάτων» όπως προσήλωση στα μικρά και καθημερινά, αποστροφή προς τους δυνατούς, συμπάθεια και αγάπη προς τους ταπεινούς, κυνηγημένους και αδύναμους του κόσμου. Οπωσδήποτε πρέπει να αναφερθεί ο θαυμασμός του για τον Νομπελίστα Γιώργο Σεφέρη. Τέλος, θα ήταν παράληψη να μην τονιστεί η μεγάλη αγάπη που έτρεφε για ξένους λογοτέχνες όπως τον Δάντη, τον Ουίλιαμ Σέξπηρ, τον Σαρλ Μποντλέρ καθώς και για τους Ρώσους μυθιστοριογράφους όπως τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι.
Άλλωστε, αναφερόμενος σε μια σειρά κειμένων του, που περιλαμβάνονται στο βιβλίο του «Μάνος Ελευθερίου: είναι αρρώστια τα τραγούδια», είχε γράψει στο οπισθόφυλλο «Έστω κι έναν να βοηθήσουν τούτα να κείμενα να αγαπήσει το Ελληνικό τραγούδι, το παιχνίδι έχει κερδηθεί».
Στην περίπτωση του Μάνου Ελευθερίου είναι απολύτως βέβαιο ότι θα συνεχίζει να ζει στη συλλογική μνήμη του λαού μας μέσα από το υψίστης σημασίας έργο του και, κυρίως, από τα αριστουργηματικά τραγούδια του…
Βιβλιογραφία
• Περιοδικό Μετρονόμος, τεύχος 58, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2015
• «Είναι αρρώστια τα τραγούδια», Μάνος Ελευθερίου, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2002
————–
*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση υλικού γραπτού ή οπτικού, χωρίς την άδεια του Music Corner…