Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Σαν σήμερα, στις 14 Μαρτίου 1939, γεννήθηκε στην Αθήνα ο Σταύρος Ξαρχάκος, ένας από τους μεγαλύτερες συνθέτες στη χώρα μας κατά την τελευταία εξηκονταετία. Η προσφορά του στην Ελληνική μουσική είναι τεράστια ενώ στο διάστημα 1963-1983 ήταν ιδιαιτέρως αποδοτικός όταν έγραψε τα σημαντικότερα και διασημότερα δημιουργήματά του.
Το έργο του περιλαμβάνει, εκτός από τα πασίγνωστα λαϊκά τραγούδια του και τους θρυλικούς κύκλους τραγουδιών, μουσική για Αρχαίο Δράμα (Ιππής, Πλούτος, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Εκκλησιάζουσες, Τρωάδες, Λυσιστράτη), ελληνικό και ξένο θέατρο (Η πάπισσα Ιωάννα, Μια Κυριακή στη Νέα Υόρκη, Το πάρτυ, Μην πατάτε τη χλόη, Ο χορός της Ηλέκτρας, κ.α.), τηλεόραση, ντοκιμαντέρ, ορχηστρικά έργα, όπερες, κ.α. Ωστόσο, εξέχουσα θέση στο σύνολο του ογκώδους έργου του κατέχει η μουσική για κινηματογράφο. Ευτύχησε να συναντήσει ευρεία αποδοχή πολύ γρήγορα με τα τραγούδια του να ακούγονται σε κλασικές ταινίες της δεκαετίας του 1960 όπως:
- Κόκκινα φανάρια (1963)
- Λόλα (1964)
- Ζητιάνος μιας αγάπης (1964)
- Μοντέρνα σταχτοπούτα (1965)
- Διπλοπενιές (1967)
- Κορίτσια στον ήλιο (1968)
- Γυμνοί στο δρόμο (1969)
Γενικά η σχέση της μουσικής του Ξαρχάκου με τον κινηματογράφο ήταν πολύ στενή με αμφίδρομη επίδραση. Συγκεκριμένα, η επιτυχημένη πορεία των ταινιών βοήθησε στην ταχύτατη εξάπλωση των έξοχων μελωδιών του Ξαρχάκου αλλά και τα ίδια τα τραγούδια του συνθέτη αποτέλεσαν μερικούς από τους βασικότερους λόγους για την παρακολούθηση μιας ταινίας. Ουσιαστικά, δεν θα είναι καθόλου υπερβολικό να ισχυριστούμε πως είναι αδύνατο να φανταστούμε τις ταινίες αυτές, όπως και πολλές άλλες, χωρίς τη μουσική του μεγάλου συνθέτη.
Η ταινία «Ρεμπέτικο»
Στο σημερινό αφιέρωμα θα ασχοληθούμε με μία ταινία που, πέραν πάσης αμφιβολίας, αποτελεί σταθμό στην κινηματογραφική ιστορία του τόπου και την σφράγισε η εκπληκτική μουσική του Ξαρχάκου. Πρόκειται για το «Ρεμπέτικο» (1983) σε σκηνοθεσία Κώστα Φέρρη και σενάριο του ιδίου καθώς και της Σωτηρίας Λεονάρδου. Η ταινία περιγράφει την ιστορία της μεγάλης Μαρίκας (υπονοείται η θρυλική Μαρίκα Νίνου), την οποία υποδύεται η Σωτηρία Λεονάρδου, από τη γέννησή της στην Σμύρνη το 1922 έως τον πρόωρο θάνατό της το 1957 στον Πειραιά. Ειδικότερα, όμως, τα κοινά σημεία στη ζωή της ηρωίδας και της τραγουδίστριας δεν είναι πολλά. Συνεπώς μάλλον είναι εσφαλμένη η κρατούσα άποψη ότι το Ρεμπέτικο είναι βιογραφία της Μαρίκας Νίνου. Σίγουρα η πρόσφατη «Ευτυχία» είναι πολύ περισσότερο σχετική με τη ζωή της μεγάλης Παπαγιαννοπούλου. Στο «Ρεμπέτικο» έπαιξαν, μεταξύ άλλων, οι: Νίκος Καλογερόπουλος, Θέμις Μπαζάκα, Κωνσταντίνος Τζούμας, Μιχάλης Μανιάτης, Βίκυ Βανίτα, Νίκος Δημητράτος, Τάκης Μπίνης ενώ εμφανίζεται και ο Νικόλας Άσιμος στο ρόλο του «Διογένη με το φανάρι» μετά το τέλος της σκηνής με επίδειξη ταχυδακτυλουργικών κόλπων από τον Γιάννη (Κων. Τζούμας). Ακόμα πιο ενδιαφέρον στοιχείο, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι η εμφάνιση του συνθέτη σε σκηνή κατά την οποία παίζει πιάνο και ερμηνεύει «Το πρακτορείο».
Οι στίχοι των τραγουδιών ήταν του Νίκου Γκάτσου και έδεσαν τέλεια με την αριστουργηματική μουσική του Ξαρχάκου δημιουργώντας ένα μελωδικότατο οικοδόμημα που άφησε εποχή και αποτελεί μια από τις καλύτερες στιγμές της μουσικής μας. Τα τραγούδια γνώρισαν ευρύτατη αποδοχή και χάραξαν τη δική τους πορεία στο χρόνο. Ακούστηκαν πάρα πολύ είτε σε ραδιόφωνα είτε σε μουσικές σκηνές και ρεμπετάδικα συμπίπτοντας χρονικά με μια άνοδο του ενδιαφέροντος του κοινού για το ρεμπέτικο. Ευνόητο είναι ότι διαδραμάτισαν και αυτά σημαντικό ρόλο στο να δοθεί μια επιπλέον ώθηση στο εν λόγω είδος.
Είναι τουλάχιστον εντυπωσιακό ότι τα τραγούδια της ταινίας δημιουργούν την αίσθηση ότι πρόκειται για παλιά ρεμπέτικα. Αυτό δείχνει την ευφυΐα των Γκάτσου και Ξαρχάκου που κατάφεραν να δημιουργήσουν νέα ρεμπέτικα με παλιά συνταγή. Ουσιαστικά ο Γκάτσος πέτυχε να ανασυνθέσει στους εμπνευσμένους στίχους του τη ρεμπέτικη γραφή με τον Ξαρχάκο να τους ενδύει κατά ιδανικό τρόπο με τις μελωδίες του. Γενικά, η ικανότητα του μεγάλου ποιητή να αναδημιουργεί το κλίμα μιας εποχής είναι αξιοθαύμαστη ενώ ο Ξαρχάκος, έχοντας το κατάλληλο ερέθισμα, έκανε μουσικά θαύματα, κάτι που το απέδειξε πολλάκις στην ένδοξη πορεία του. Αξίζει να αναφερθεί η άποψη του Γιώργου Νοταρά στο βιβλίο του «Το ελληνικό τραγούδι των τελευταίων 30 χρόνων», όπου αναφέρει ότι «Το ταλέντο του Ξαρχάκου πέτυχε κάτι μοναδικό: να γεννήσει ρεμπέτικα, με βάση όλα τα κλισέ και όλους τους δρόμους του είδους. Πήρε στα χέρια του τους ειδικούς κώδικες και τα κλειδιά και τα χρησιμοποίησε με τη μεγαλύτερη δυνατή προσήλωση και αυστηρότητα. Η ποίηση του Γκάτσου έπαιξε καταλυτικό ρόλο…» (Γιώργος Νοταράς, εκδ. «Λιβάνη»).
Χωρίς αμφιβολία, ήταν ένα δύσκολος στόχος που επιτεύχθηκε χάρη στη συμμετοχή και των υπόλοιπων συντελεστών όπως του, παλαιού ρεμπέτη, Τάκη Μπίνη καθώς και των νεότερων Νίκου Δημητράτου και Σωτηρίας Λεονάρδου. Οι ερμηνευτές απέδωσαν πειστικά τα τραγούδια και αυτό, σε συνδυασμό με την άριστη απόδοση των μουσικών οδήγησε σε ένα καταπληκτικό αποτέλεσμα με κομμάτια ενιαίου ύφους που δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τα παλιά ρεμπέτικα. Πώς θα μπορούσε να γίνει, άλλωστε, κάτι διαφορετικό με την επίβλεψη του Ξαρχάκου ο οποίος δεν άφηνε την παραμικρή λεπτομέρεια όντας απίστευτα τελειομανής! Εξάλλου οι ενορχηστρώσεις του συνθέτη έχουν μείνει στην ιστορία και συνιστούν ένα ιδιαίτερο, προς μελέτη, κεφάλαιο.
Τα τραγούδια της ταινίας
Παραθέτουμε τα τραγούδια της ταινίας που την σημάδεψαν ανεξίτηλα και, πρακτικά, είναι αδύνατο να την φανταστούμε χωρίς αυτά.
- Μάνα μου Ελλάς, Νίκος Δημητράτος
- Τσιφτετέλι Χιτζασκάρ, ορχηστρικό
- Τα παιδιά της άμυνας, Νίκος Δημητράτος
- Στης πίκρας τα ξερονήσια, Νίκος Δημητράτος
- Στου Θωμά, Κώστας Τσίγγος-χορωδία
- Χασάπικο 22, ορχηστρικό
- Καίγομαι καίγομαι, Σωτηρία Λεονάρδου-χορωδία
- Χόρα, ορχηστρικό
- Ερηνάκι, Θόδωρος Πολυκανδριώτης
- Ιμιτλερίμ, χορωδία
- Μπουρνοβαλιά, Σωτηρία Λεονάρδου-χορωδία
- Χασάπικο 36, ορχηστρικό
- Εμένα λόγια μη μου λες, Κώστας Τσίγγος-χορωδία
- Στην Αμφιάλη, Κ. Τσίγγος, Κ. Μαζόπουλος, Μ. Μαραγκόπουλος. Τ. Μπίνης
- Το δίχτυ, Τάκης Μπίνης-χορωδία
- Μάνα μου Ελλάς, χορωδία
- Στη Σαλαμίνα, Τάκης Μπίνης-χορωδία
- Το πρακτορείο, Σταύρος Ξαρχάκος
- Στου Θωμά, όλοι
Τα περισσότερα από τα τραγούδια έγιναν πολύ γνωστά ενώ όταν κυκλοφόρησαν σε δίσκο, οι πωλήσεις ξεπέρασαν τα 200.000 αντίτυπα. Για τις ερμηνείες των τραγουδιστών μάλλον ό,τι και να πούμε θα είναι λίγο. Ειδικά οι Μπίνης, Δημητράτος και Λεονάρδου ήταν αληθινά συγκλονιστικοί και μας χάρισαν μερικές από τις κορυφογραμμές της ελληνικής κινηματογραφικής μουσικής.
Η ταινία ήταν ένας καλλιτεχνικός θρίαμβος από κάθε πλευρά και απέσπασε πολλά βραβεία σε διάφορα φεστιβάλ όπως του Βερολίνου, της Βαλένθιας, της Θεσσαλονίκης, της Αλεξάνδρειας. Εντούτοις, η μουσική της συνιστά ένα εντελώς ξεχωριστό και βαρυσήμαντο κεφάλαιο αποτελώντας μία από τις λαμπρότερες δημιουργίες στη μεταπολίτευση και, ίσως, τη σπουδαιότερη της δεκαετίας του 1980.
Χωρίς καμία δόση υπερβολής είναι από τα έργα που τα χαρακτηρίζει καλλιτεχνική αρτιότητα στον ύψιστο βαθμό ενώ η συνεργασία Γκάτσου – Ξαρχάκου ήταν μαγική και μας χάρισε ένα μνημειώδες έργο στην μουσική ιστορία της πατρίδας μας.
Βιβλιογραφία-πηγές
- Περιοδικό Μετρονόμος, τεύχος 56, Απρίλιος-Ιούνιος 2015, αφιέρωμα στον Σταύρο Ξαρχάκο
- Το ελληνικό τραγούδι των τελευταίων 30 ετών, Γιώργος Νοταράς, εκδόσεις Λιβάνη, 1991
- https://www.discogs.com/
- http://thegreatestmoviesever.blogspot.com/
- http://www.mixgrill.gr/
—————
*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση υλικού γραπτού ή οπτικού, χωρίς την άδεια του Music Corner…