Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης
Σαν σήμερα, στις 15 Οκτωβρίου 1962, έκανε πρεμιέρα στο θέατρο Καλουτά της οδού Πατησίων το θεατρικό έργο «Το Τραγούδι του νεκρού αδελφού».
Το έργο παρουσιάστηκε από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη σε σκηνοθεσία Πέλου Κατσέλη, σκηνικά-κοστούμια Νίκου Νικολάου και χορογραφίες Ζουζούς Νικολούδη. Οι στίχοι, η μουσική και η ενορχήστρωση ήταν του Μίκη Θεοδωράκη. Ο συνθέτης επηρεασμένος βαθύτατα από τα βιώματα της Κατοχής, της Απελευθέρωσης και του Εμφυλίου πολέμου οδηγήθηκε στο να δημιουργήσει μία σύγχρονη τραγωδία με χρησιμοποίηση του σύγχρονου λαϊκού τραγουδιού. Σημειωτέον ότι είχε ήδη γράψει τη μουσική σε ορισμένα από τα γνωστότερα έργα του όπως Επιτάφιος, Επιφάνια, Αρχιπέλαγος, Πολιτεία Α’, Λιποτάκτες. Ωστόσο η επιδίωξή του με «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» ήταν να αποδώσει την τραγωδία του εμφυλίου που ακολούθησε χρονικά το έπος της Εθνικής Αντίστασης και της Απελευθέρωσης. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Μίκης θεωρεί πως η εμφύλια σύρραξη οφείλεται, κυρίως, σε ωμή επέμβαση των ξένων δυνάμεων στα δρώμενα στη χώρας μας καθώς και στους λανθασμένους χειρισμούς των Ελλήνων ηγετών κάθε παράταξης. Ωστόσο, στο τέλος του έργου, δεν αφήνει το θεατή-ακροατή μόνο με τη γεύση του αίματος, του πόνου και του θανάτου αλλά δίνει κι ένα αισιόδοξο μήνυμα με τη λύτρωση υπό μορφή ενότητας.
Πότε έγραψε τα τραγούδια ο Μίκης
Ως γνωστόν η περίοδος 1960-1961 ήταν εξαιρετικά γόνιμη για τον κορυφαίο μουσουργό. Ειδικότερα, το φθινόπωρο του 1960 επέστρεψε στο Παρίσι και ξεκίνησε τη σύνθεση του «Άξιον Εστί» ενώ, συγχρόνως, συνέθεσε τη μουσική για τα «Επιφάνια» του Γιώργου Σεφέρη ύστερα από τις συναντήσεις τους στο Λονδίνο. Παράλληλα είχε λάβει στίχους από τους Τάσο Λειβαδίτη και Δημήτρη Χριστοδούλου για να δημιουργήσει τα τραγούδια της Πολιτείας Α’. Μέσα σε αυτό το δημιουργικό οίστρο και, συγκεκριμένα, το 1961 ξεκινά να γράφει τη μουσική για «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού». Πρώτο κομμάτι ήταν το «Ένα δειλινό» και στη συνέχεια ολοκλήρωσε εντός του έτους τα υπόλοιπα. Για τους στίχους είχε μια πρώτη επαφή με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη. Εντούτοις δεν προχώρησε η συνεργασία διότι ο Μίκης θεωρούσε πως ο μεγάλος θεατρικός συγγραφέας «δεν είχε το πάθος αυτών που είχαν ζήσει στο πετσί τους τον Εμφύλιο» ενώ κι οι αποστάσεις των τόπων διαμονής (ο συνθέτης ζούσε στο Παρίσι τότε) καθιστούσαν δύσκολη μια σύμπραξή τους. Τελικά ο Μίκης πραγματοποίησε μόνος του τη συγγραφή των στίχων, εκτός από ένα τραγούδι, καθώς και όλων των κειμένων του έργου.
Πού πρωτοακούστηκαν τα τραγούδια
Αξίζει να σημειωθεί ότι το καλοκαίρι του 1961 παρουσιαζόταν ο «Αίας» στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου με τον Μίκη να έχει γράψει τη μουσική για την τραγωδία του Σοφοκλή. Ένα μεσημέρι (προφανώς στο διάλειμμα κάποιας πρόβας) μέσα στον καυτό ήλιο του Ιουλίου, οι ηθοποιοί, που αποτελούσαν τον ανδρικό χορό, τραγουδούσαν, υπό την καθοδήγηση του συνθέτη, τα τραγούδια «Ένα δειλινό», «Τον Παύλο και τον Νικολιό», «Στα περβόλια» και το «Δοξαστικό». Όλα αυτά έγιναν πριν παρουσιαστούν επίσημα τα τραγούδια και, φυσικά, πριν κυκλοφορήσει ο δίσκος.
Ο ρόλος του Μάνου Κατράκη
Το καλοκαίρι του 1962, όταν γίνονταν οι πρόβες για την «Όμορφη πόλη» του Μίκη, ο μεγάλος συνθέτης αρρώστησε βαριά από φυματίωση και ταλαιπωρήθηκε πολύ σε Παρίσι και Λονδίνο μέχρι να μεταφερθεί στο σανατόριο της Πεντέλης όπου βελτιώθηκε η κατάστασή του. Κατά την παραμονή του στο σανατόριο τον επισκέφθηκε ο Μάνος Κατράκης ο οποίος του ζήτησε να γράψει ένα μουσικό έργο. Τότε ο συνθέτης απάντησε πως έχει έτοιμο «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» και ο εμβληματικός ηθοποιός ενθουσιάστηκε. Αμέσως σχεδόν ξεκίνησε η συνεργασία τους με την προσθήκη του σκηνοθέτη Πέλου Κατσέλη. Λόγω της ασθένειάς του, ο Μίκης δεν είχε την ευκαιρία να καθοδηγήσει το σκηνοθέτη όπως επιθυμούσε αλλά το τελικό αποτέλεσμα ήταν, ούτως ή άλλως, συγκλονιστικό.
Πρόσωπα του έργου
Ορισμένα από τα κομβικά πρόσωπα ήταν:
- Παύλος Παπαμερκουρίου (ο ήρωας έλαβε το όνομα προς τιμήν του Παύλου Παπαμερκουρίου, παλαιού φίλου και συναγωνιστή του Μίκη που εκτελέστηκε το 1949 ύστερα από απάνθρωπα βασανιστήρια των καθεστωτικών), αριστερός στα πολιτικά φρονήματα. Τον υποδύθηκε ο Νίκος Ξανθόπουλος.
- Μάνα του Παύλου την οποία ενσάρκωσε η Λούλα Ιωαννίδου.
- Ανδρέας Παπαμερκουρίου, αδελφός του Παύλου, δεξιός
- Ισμήνη Στεφάνου, ετών 18, αγαπημένη του Παύλου (Βέρα Ζαβιτσιάνου)
- Πατέρας της οικογένειας Στεφάνου, δεξιός στα φρονήματα, που τον ενσάρκωσε ο Θόδωρος Καμενίδης.
- Νικολιός, αριστερός, 25 ετών,
- Μάνα Νικολιού, (Μπέτυ Αρβανίτη)
- Ένα τυφλός (Μάνος Κατράκης)
- Τασία, κόρη του τυφλού (Μαρία Κωνσταντάρου)
- Τάκης, αρχηγός των δεξιών (Θόδωρος Έξαρχος)
- Μία γυναίκα που σκότωσαν το παιδί της (Δέσποινα Μπεμπεδέλη)
- Γρηγόρης, αρχηγός των ανταρτών (Κώστας Χρέλιας)
Συμμετείχαν οι μουσικοί: Κώστας Παπαδόπουλος (μπουζούκι), Λάκης Καρνέζης (μπουζούκι), Σταύρος Πλέσσας (κιθάρα), Γιάννης Διδίλης (πιάνο). Λαϊκός τραγουδιστής ήταν ο κλασικότερος ερμηνευτής του Μίκη, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Συμμετείχαν, επίσης, οι λαϊκοί χορευτές Δ. Απειρανθίτης, Α. Μίχας, Ζ. Σοκορέλης ενώ την ομάδα παντομίμας αποτέλεσαν οι Ζουζού Νικολούδη, Λυδία Γραβάνη, Κ. Φραγκόπουλος, Κ. Καραγιώργης.
Ο τόπος που εκτυλίσσονται τα δραματικά γεγονότα του σεναρίου είναι η Αθήνα. Ο χρόνος δεν καθορίζεται επακριβώς αλλά η μορφή των γεγονότων θυμίζει τη μάχη του Δεκέμβρη.
Σύμφωνα με τα γραφόμενα του Μίκη (Το χρέος, τόμος Γ’), ο Παύλος συμβολίζει την ιδέα της προόδου και της αλλαγής υπακούοντας στο νόμο που προστάζει πως καθετί καινούργιο προκύπτει μέσα από συγκρούσεις, αγώνες και θυσίες. Η Ισμήνη συμβολίζει τον έρωτα και τη ζωή. Αγαπάει τον Παύλο αλλά προχώρησε στην προδοσία του αγαπημένου του ένεκα της αιχμαλωσίας του πατέρα της από τους αριστερούς. Τελικά θυσιάζεται και αυτή θυμίζοντας «τις ανθρωποθυσίες στα θεμέλια των μεγάλων κτισμάτων και των θρυλικών γιοφυριών». Ο Ανδρέας αγωνίζεται στις τάξεις του Εθνικού στρατού έχοντας, προφανώς, πλανευτεί από την έξαλλη αντικομμουνιστική προπαγάνδα και υστερία. Στο τέλος, όμως, δεν ήθελε να χτυπήσουν οι δεξιοί τον Παύλο με το πρόσχημα ότι ήθελε ο ίδιος να τον τιμωρήσει. Φαίνεται όμως καθαρά ότι η αδελφική αγάπη υπερισχύει της έχθρας. Επιπλέον, ο Τάκης ζητούσε, γεμάτος μίσος, να εκδικηθεί το θάνατο κάποιου δικού του. Από την άλλη πλευρά, ο τυφλός ψάχνει να βρει τους δύο χαμένους γιους του αλλά η κόρη του Τασία γνωρίζει ότι τα αδέλφια της αιχμαλωτίστηκαν και εκτελέστηκαν από τους κατακτητές Γερμανούς.
Καθοριστικό ρόλο παίζει, βεβαίως, ο λαϊκός τραγουδιστής όπως και η λαϊκή ορχήστρα που συμβολίζουν τον ισχυρότατο άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφονται τα πρόσωπα και οι διάφορες καταστάσεις. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο σκηνογράφος είχε κατασκευάσει ως σκηνικό ένα μικρό πάλκο σαν κι αυτά που υπήρχαν στις λαϊκές ταβέρνες με μπουζούκια. Από εκεί ο τραγουδιστής με τους μουσικούς παρακολουθούν τα τεκταινόμενα χωρίς να συμμετέχουν. Όπως αναφέρει ο Μίκης στο Χρέος, «ο τραγουδιστής είναι ο αυτός που, μαζί με τη γλώσσα, συμπυκνώνει την πεμπτουσία του παλλαϊκού-πανεθνικού, δηλαδή του ίδιου του ανθρώπινου χαρακτήρα, διαμέσου των αιώνων. Εν τέλει, είναι ο ίδιος που έψαλλε κάποτε “Τη Υπερμάχω”, τον Θούριο του Ρήγα, τα κλέφτικα, τα ριζίτικα, τα ακριτικά τραγούδια και το Άξιον εστί».
Τα τραγούδια του δίσκου
- Δοξαστικό (ορχηστρικό)
- Απρίλης
- Το όνειρο (Δυο γιους είχες μανούλα μου)
- Νανούρισμα (Κοιμήσου αγγελούδι μου) σε στίχους Κώστα Βίρβου. Είναι το μοναδικό του έργου που δεν έγραψε τους στίχους ο Μίκης.
- Ένα δειλινό
- Προδομένη αγάπη
- Τον Παύλο και τον Νικολιό
- Στα περβόλια
- Δοξαστικό (Ενωθείτε βράχια βράχια)
Ένα ακόμα τραγούδι, «Η αλυσίδα», λογοκρίθηκε και απαγορεύτηκε η ενσωμάτωσή του στο δίσκο. Σε επόμενη παρουσίαση του έργου το 1980 συμπεριλήφθηκε κι αυτό στο έργο όπως ήταν η αρχική επιδίωξη του Μίκη.
Στον πασίγνωστο «Απρίλη» περιγράφεται μια διαφορετική ατμόσφαιρα από αυτήν που υπάρχει στο υπόλοιπο έργο. Αγόρια και κορίτσια παίζουν, ερωτεύονται, χορεύουν και γιορτάζουν αλλά αυτό το όμορφο τοπίο διακόπτεται σύντομα από τους ήχους της μάχης. Με την «Αλυσίδα» οι πρώην συναγωνιστές και νυν εχθροί θυμούνται σκηνές από την Κατοχή στην οποία πολεμούσαν ενωμένοι κατά των εισβολέων. Με το «Νανούρισμα» η μάνα εκφέρει για το νεκρό παιδί της ένα πανέμορφο τραγούδι (το οποίο αποδίδει σπαρακτικά η Μπεμπεδέλη).
Στο «Ένα δειλινό» έχουμε την προφητική εικόνα για τη σύλληψη του Παύλου και τον επικείμενο θάνατό του. Στην «Προδομένη αγάπη» η Ισμήνη έχει προδώσει τον Παύλο και οι δεξιοί στήνουν παγίδα για να τον συλλάβουν. Λίγο πριν τον αιχμαλωτίσουν, η Ισμήνη τραγουδάει και φωνάζει στον Παύλο να φύγει αλλά τελικά η νεαρή κοπέλα σκοτώνεται από τους ομοϊδεάτες του πατέρα της.
Στον «Παύλο και τον Νικολιό» οι δύο ήρωες έχουν συλληφθεί και οδηγούνται για εκτέλεση περνώντας μπροστά από το άψυχο σώμα της Ισμήνης.
«Στα περβόλια» οι χαροκαμένες μάνες πλέκουν και εμφανίζεται ο νεκρός Ανδρέας, μαζί με τους σκοτωμένους συντρόφους του, για να χορέψει τον τελευταίο χορό μπροστά στη μάνα του.
Η παράσταση τελειώνει με το «Δοξαστικό» (Ενωθείτε βράχια βράχια..) στο οποίο παρουσιάζεται η λύση του έργου. Όλοι όσοι σκοτώθηκαν προχωρούν πιασμένοι χέρι χέρι. Δεν είναι οι παλαιοί εαυτοί τους αλλά, πλέον, αυτό που έγιναν με το θάνατό τους. Η σκηνή αυτή συμβολίζει την «ανασύνθεση» και την ενότητα. Άλλωστε, όπως προαναφέρθηκε, ο Μίκης θέλει να περάσει κι ένα ελπιδοφόρο μήνυμα χωρίς να μένει μόνο στην τραγικότητα των αποκρουστικών γεγονότων του εμφυλίου.
Το έργο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά σε δίσκο μακράς διαρκείας το 1962. Ως θεατρικό έργο αντιμετωπίστηκε με σκεπτικισμό από τους κριτικούς, κάτι σύνηθες για τα δημιουργήματα του Μίκη, με αποτέλεσμα να μην μακροημερεύσει. Ο θιασάρχης Μάνος Κατράκης πικράθηκε πολύ διότι η παράσταση έλαβε αρνητικά σχόλια όχι μόνο από δεξιούς αλλά και από την ΕΔΑ. Όταν, μάλιστα, παρουσιάστηκαν κάποια επιπλέον προβλήματα στον Κατράκη και κατασχέθηκαν όλες οι εισπράξεις, δεν υπήρχε άλλη λύση εκτός της διακοπής των παραστάσεων.
Ωστόσο τα τραγούδια γνώρισαν ευρύτατη αποδοχή (πώς θα γινόταν άλλωστε κάτι διαφορετικό;) χάρη στο μαγικό τετράπτυχο μελωδία- στίχος- ερμηνεία- ενορχήστρωση. Μπορεί ο συνθέτης να έχει γράψει δεκάδες μεγάλα έργα με εκατοντάδες εκπληκτικά τραγούδια αλλά «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» πάντα θα έχει μια ξεχωριστή θέση στο σύνολο του έργου του. Δικαίως θεωρείται έργο σταθμός με όλα τα κομμάτια να είναι διαλεκτά και αθάνατα. Άλλωστε ο ίδιος ο Μίκης έχει αναφέρει ότι με το έργο αυτό «ταυτίζομαι από ό,τι με οποιοδήποτε άλλο έργο μου, από κάθε άποψη: μουσική, ανθρώπινη, βιωματική, αγωνιστική και προπαντός “ελληνική” μια και ο εμφύλιος βύθισε την Ελλάδα στα δάκρυα, στο αίμα και στη δίχως τέλος δοκιμασία». Ουσιαστικά για τον κολοσσιαίο μας δημιουργό, το έργο αυτό δεν ήταν μόνο μια πολιτική ένταξη αλλά μια υπαρξιακή επιταγή.
Όσον αφορά τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, η απαράμιλλη φωνή του με την εκφραστικότητά της, την καθαρότητά της και τα μοναδικά ηχοχρώματα ταίριαξε τέλεια με τα τραγούδια χαρίζοντάς μας απλησίαστες ερμηνείες. Πιστεύω ότι μαζί με «το Άξιον Εστί» και την «Ρωμιοσύνη», «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» συμπληρώνει την τριάδα των καλύτερων επιδόσεων του κορυφαίου μας ερμηνευτή. Επιπροσθέτως, η Βέρα Ζαβιτσιάνου στην «Προδομένη αγάπη» και η Δέσποινα Μπεμπεδέλη στο «Κοιμήσου αγγελούδι μου» ήταν λυρικότατες, μελωδικότατες και λίαν συγκινητικές. Τέλος, το υψηλότατο επίπεδο και η δεξιοτεχνία των μουσικών της ορχήστρας βοήθησαν στο να αποδοθούν ιδανικά τα τραγούδια του Μίκη και να μείνουν για πάντα στη μνήμη όσων αγαπούν το καλό τραγούδι.
Το έργο ξαναπαρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 1980 με λαϊκό τραγουδιστή τον Γιώργο Νταλάρα ενώ αργότερα προς τα τέλη του 20ου αιώνα και στις αρχές του τρέχοντος το ρόλο του τραγουδιστή ανέλαβαν ο Δημήτρης Μητροπάνος, ο Δημήτρης Μπάσης και ο Κώστας Μακεδόνας. Ωστόσο, η πρώτη παρουσίαση τον Οκτώβριο του 1962 δικαίως χαρακτηρίζεται ως ιστορική αφού το έργο κέρδισε εξέχουσα θέση στη μουσική και, γενικότερα, πολιτιστική πορεία του τόπου.
Πηγές
- «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου», τόμος Α’, Μίκης Θεοδωράκης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2009
- «Το Χρέος», τόμος Γ’, Μίκης Θεοδωράκης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2011
- «Εγώ ο σερ», αυτοβιογραφία του Γρηγόρη Μπιθικώτση σε επιμέλεια Πάνου Γεραμάνη, εκδόσεις Κοχλίας, 2002
- http://www.mikistheodorakis.gr/el/music/ergography/beforedictatorship/?nid=4762, σύνδεσμος από τον ιστότοπο http://www.mikistheodorakis.gr που είναι αφιερωμένος στον Μίκη Θεοδωράκη
—————
*** Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση υλικού γραπτού ή οπτικού, χωρίς την άδεια του Music Corner…