“Το μεγάλο μας τσίρκο”… Η σημαντικότερη ίσως μουσικοθεατρική παράσταση της τελευταίας πεντηκονταετίας

Γράφει ο Δημήτρης Κονιδάρης

Είθισται η σημαντικότατη  επέτειος της Αποκατάστασης της Δημοκρατίας, πιο γνωστή και ως Ημέρα ή Γιορτή της Δημοκρατίας, να περνά περίπου απαρατήρητη. Στο συλλογικό υποσυνείδητο των περισσοτέρων η ανατροπή της χούντας έχει (σωστά) συνδεθεί με την Εξέγερση του Πολυτεχνείου το Νοέμβριο του 1973 αλλά αγνοείται εντελώς η  24^η Ιουλίου που είναι η επίσημη ημέρα Παλινόρθωσης της Δημοκρατίας όταν συγκροτήθηκε η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Φυσικά σε αυτό παίζει ρόλο το ότι η επέτειος αυτή βρίσκεται στο τρίτο δεκαήμερο του Ιουλίου δηλαδή στην καρδιά του καλοκαιριού και η συντριπτική πλειονότητα των  κατοίκων της χώρας μας σκέφτεται τις διακοπές (και ορθώς πράττει).

Κατά τη διάρκεια της επταετίας ακούστηκαν πάρα πολύ τραγούδια από έργα που είχαν κυκλοφορήσει πριν το 1967 όπως η «Ρωμιοσύνη» και ο «Επιτάφιος»  αλλά και τραγούδια από δίσκους που κυκλοφόρησαν κατά τη μαύρη αυτή περίοδο όπως «Ιθαγένεια», «Χρονικό», κ.α. Αναμφισβήτητα ένα από τα πιο γνωστά  έργα της περιόδου αυτής καθώς  και  ολόκληρης της νεότερης Ελληνικής ιστορίας ήταν «Το μεγάλο μας τσίρκο» για το οποίο θα κάνουμε αναφορά με αφορμή τη Γιορτή της Δημοκρατίας. Πρόκειται βέβαια για το εμβληματικό θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη που παρουσιάστηκε από το θίασο της Τζένης Καρέζη και του Κώστα Καζάκου οι οποίοι προσπαθούσαν να βρουν έναν ξεχωριστό τρόπο για να αντισταθούν στο καθεστώς των συνταγματαρχών. Έτσι ζήτησαν από το μεγάλο Καμπανέλλη να γράψει ένα έργο που να αφήσει τη δική του σφραγίδα στη θεατρική  ιστορία του τόπου. Ο Καμπανέλλης ανταποκρίθηκε και έγραψε ένα σπονδυλωτό έργο που διατρέχει όλη τη νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδας  από τα χρόνια του Όθωνα μέχρι τη Γερμανική Κατοχή συμπεριλαμβάνοντας φυσικά γεγονότα όπως τη Μικρασιατική Καταστροφή χωρίς να παραλείπει υπαινιγμούς για τη μεταπολεμική ιστορία της χώρας έως τη χούντα.

Το έργο παρουσιάστηκε στο θερινό θέατρο «Αθήναιον» που βρισκόταν στη διασταύρωση των οδών Μάρνη και Πατησίων. Η πρεμιέρα δόθηκε στις 22 Ιουνίου 1973, ημέρα Παρασκευή, σε μια περίοδο που το οικοδόμημα  της χούντας είχε αρχίσει να κλονίζεται. Η σκηνοθεσία ήταν του Κώστα Καζάκου  ενώ τα σκηνικά φιλοτεχνήθηκαν από το θρυλικό Ευγένιο Σπαθάρη, γνωστότερο από τη δουλειά  του στο Θέατρο Σκιών και τον Καραγκιόζη.  Μαζί με τους Καρέζη-Καζάκο εμφανίστηκαν οι ηθοποιοί Τίμος Περλέγκας, Χρήστος Καλαβρούζος, Στέλιος Κωνσταντόπουλος, Νίκος Κούρος και ο μέγας Διονύσης Παπαγιαννόπουλος. Οι στίχοι των τραγουδιών γράφτηκαν φυσικά από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη και ντύθηκαν από την υπέροχη μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου. Το ρόλο του βασικού τραγουδιστή είχε ο κορυφαίος ερμηνευτής  της εποχής Νίκος Ξυλούρης.

Το έργο, συμπεριλαμβάνοντας στοιχεία επιθεώρησης, ήταν ένα μουσικοθεατρικό πανηγύρι που στόχευε  κατευθείαν στη συνείδηση του Έλληνα. Σύμφωνα με την Τζένη Καρέζη έπρεπε να είναι «κάτι σαν λαϊκό πανηγύρι, να κλείνει μέσα του πολλή Ρωμιοσύνη και μέσα από τη σάτιρα, το γέλιο, τον αυτοσαρκασμό και το δάκρυ να μιλήσουμε για τους καημούς και τα όνειρα της φυλής μας, για προδομένους αγώνες, για προδομένες ελπίδες…». Καθεμιά από τις σκηνές του έργου, συνοδευόταν από το κατάλληλο τραγούδι. Στα περισσότερα από αυτά κυριαρχούσε η μοναδική μορφή του Νίκου Ξυλούρη ο οποίος ενθουσίαζε και συγκινούσε τους τυχερούς θεατές με τις ασύγκριτες ερμηνείες του. Με τα μαύρα του ρούχα και το Κρητικό κεφαλομάντηλο, ήταν σωστός «Αρχάγγελος» που δέσποζε πάνω στη σκηνή.

Η επιτυχία  των παραστάσεων ήταν τεράστια, με πλήθος κόσμου να συρρέει στο Αθήναιον. Μετά το τέλος του καλοκαιριού οι παραστάσεις μεταφέρθηκαν στο θέατρο «Ακροπόλ» της οδού Ιπποκράτους. Στα μέσα Οκτώβρη 1973 οι αρχές, βλέποντας ότι  το έργο είναι τρόπος συλλογικής αντίδρασης στο καθεστώς, διέκοψαν τις παραστάσεις και συνέλαβαν τους θιασάρχες (η Καρέζη φυλακίστηκε για τρεις μήνες). Η παρουσίαση του έργου συνεχίστηκε μετά τα τραγικά γεγονότα του Πολυτεχνείου και το καλοκαίρι του 1974 μεταφέρθηκε ξανά στο «Αθήναιον». Ύστερα από την Παλινόρθωση της Δημοκρατίας οι συντελεστές της παράστασης πήγαν στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της περιφέρειας. Υπολογίζεται ότι περίπου 500.000 παρακολούθησαν «Το μεγάλο μας τσίρκο», μια παράσταση που αναντίρρητα ήταν μια πολιτική πράξη κατά του ειδεχθούς καθεστώτος.

Τα τραγούδια αγαπήθηκαν και πολλά από αυτά τραγουδήθηκαν από τον κόσμο, παρόλο που ο στίχος δεν ήταν και ο πιο εύκολος για απομνημόνευση. Το 1974 δισκογραφήθηκαν  από την COLUMBIA με τον Σταύρο Ξαρχάκο να κάνει την ενορχήστρωση και να έχει αναλάβει τη διεύθυνση της ορχήστρας. Τα κομμάτια του δίσκου ήταν τα εξής:

• Έναρξις, Κ. Καζάκος-Τ. Καρέζη
• Καλήν εσπέραν, Ν. Ξυλούρης και ο θίασος
• Ερχομός του Όθωνα, Τ. Καρέζη-Κ. Καζάκος
• Τ’ Ανάπλι, Ν. Ξυλούρης
• Περί γκιλοτίνας, Κ. Καζάκος
• Τραγούδι γκιλοτίνας, Σ. Κωνσταντόπουλος, Τ. Περλέγκας, Ν. Ξυλούρης και ο θίασος
• 3^η Σεπτεμβρίου, Τ. Καρέζη-Κ.Καζάκος
• Φίλοι κι αδέλφια, Ν. Ξυλούρης και ο θίασης
• Τα του Κολοκοτρώνη, Δ. Παπαγιαννόπουλος (Σημειωτέον ότι ο μεγάλος ηθοποιός ενσάρκωνε τον πρωτοκορυφαίο ήρωα της Εθνικής Παλιγγενεσίας Θεόδωρο Κολοκοτρώνη)
• Το μεγάλο μας τσίρκο, Τ. Καρέζη, Ν. Ξυλούρης και ο θίασος
• Τελάλημα. Σ. Κωνσταντόπουλος
• Μελούνα, Κ. Καζάκος
• Γυαλίσαν τα κουμπιά, Ν. Ξυλούρης
• Βενιζελικά, Κ. Καζάκος
• Ο μπροστάρης, Ν. Ξυλούρης
• Μικρά Ασία, Κ. Καζάκος
• Ο ξεριζωμός, Τ. Καρέζη, Ν. Ξυλούρης
• Κατοχή, Κ. Καζάκος, Ν. Κούρος
• Και παν και πάνε, Ν. Ξυλούρης και ο θίασος
• Επινίκια, Τ. Καρέζη, Κ. Καζάκος. Σ. Ξαρχάκος, Ν. Ξυλούρης και ο θίασος
• Ο άσωτος, Τ. Καρέζη και ο θίασος
• Προσκύνημα, Ν. Δημητράτος και ο θίασος

Το γνωστότερο τραγούδι της παράστασης ήταν το «Φίλοι κι αδέλφια» με τον Νίκο Ξυλούρη να δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας όπως και στο καταπληκτικό «Τ’ Ανάπλι» (Τρία καράβια φέρανε ξανθό κρασί στ’ Ανάπλι…) όπου η Κρητική λύρα ομορφαίνει ακόμα περισσότερο το σπουδαίο αυτό τραγούδι με τους εμπνευσμένους στίχους του Καμπανέλλη.

Στον «Ξεριζωμό», ένα από τα συγκινητικότερα σημεία της παράστασης, έχουμε ένα σύγχρονο μοιρολόι για την καταστροφή της Σμύρνης με τον Ξυλούρη να μεταφέρει στη συνείδηση και, συνεπώς, στη μνήμη των θεατών τον πόνο για τη μεγάλη τραγωδία. Προσωπική εκτίμηση ότι ένα από τα 3-4 καλύτερα κομμάτια του έργου ήταν το ομώνυμο τραγούδι που περιλαμβάνει το συγκλονιστικό διάλογο Καρέζη-Ξυλούρη (Μεγάλα νέα φέρνω από κει πάνω, περίμενε μια στάλα ν’ ανασάνω και να σκεφτώ αν  πρέπει να γελάσω, να κλάψω, να φωνάξω ή να σωπάσω….) που τελειώνει με τους στίχους «Λαέ μη σφίξει άλλο το ζωνάρι, η πείνα το καμάρι είναι του κιοτή, του σκλάβου που του μέλλει να θαφτεί» το οποίο επαναλαμβανόταν πολλάκις με τους θεατές να συμμετέχουν ενθουσιωδώς και παθιασμένα.  Ένα άλλο τραγούδι, «Ο μπροστάρης» είναι  ένας  θρήνος που γίνεται ζεϊμπέκικο στην επωδό του και προκαλεί δέος κατά το άκουσμά του.

Σημειωτέον ότι το τελευταίο τραγούδι του δίσκου είναι το περίφημο «Προσκύνημα»  με τους πολύ γνωστούς στίχους «Ορέστη απ’ το Βόλο, Μαρία απ’ τη Σπάρτη, γυρεύω το γιο μου…» το οποίο δεν ήταν στις πρώτες παραστάσεις του 1973 αλλά συμπεριλήφθηκε την επόμενη χρονιά με το σπουδαίο Νίκο Δημητράτο να χαρίζει μια εξαίσια ερμηνεία. Γενικά είναι δύσκολο να απομονωθούν κομμάτια από αυτή τη συμπαγή και αδιάσπαστη ενότητα και καλό θα είναι κάποιος που θέλει να μάθει για το αριστούργημα αυτό να ακούσει όλα τα τραγούδια και όχι μόνο κάποια.

Δυστυχώς δεν έχουν σωθεί παρά ολιγόλεπτα αποσπάσματα και πραγματικά είναι κρίμα να μην υπάρχει ένα ολοκληρωμένο οπτικοακουστικό ντοκουμέντο από τη σημαντικότερη ίσως μουσικοθεατρική παράσταση της τελευταίας πεντηκονταετίας, το οποίο μόνο ως πολιτιστικό έγκλημα μπορεί να θεωρηθεί. Αξίζει να αναφερθεί ότι ένας Ιάπωνας, ο Μασάακι Τάμουρα, θαυμαστής του Ξυλούρη, έψαχνε απεγνωσμένα να βρει το Αθήναιον για να δει τον κορυφαίο ερμηνευτή. Τελικά κατάφερε να τον βρει και ο θρυλικός τραγουδιστής του έδωσε να άδεια να κινηματογραφήσει την παράσταση. Έτσι έχουν διασωθεί κάποια αποσπάσματα συν μερικά ακόμα από το προσωπικό αρχείο του Κώστα Καζάκου. Το ευτύχημα είναι ότι τα τραγούδια έχουν ηχογραφηθεί και μπορούμε πλέον να τα ακούμε αλλά τίποτα δεν μπορεί να αναπληρώσει την απουσία οπτικής καταγραφής ενός τόσο ιστορικού ντοκουμέντου.

Αναφορές

1. Περιοδικό Μονογραφίες, τεύχος 1, Αύγουστος-Οκτώβριος 2006, αφιέρωμα στον Νίκο Ξυλούρη.
2. Περιοδικό Μετρονόμος, τεύχος 36, Ιανουάριος-Μάρτιος 2010, αφιέρωμα στον Νίκο Ξυλούρη
3. Περιοδικό Μετρονόμος, τεύχος 56, Απρίλιος-Ιούνιος 2015, αφιέρωμα στον Σταύρο Ξαρχάκο.